Św. Tomasz z Akwinu. Benozzo Gozzoli.

FILOZOFIA

I JEJ ZADANIE

KS. MARIAN MORAWSKI SI

PROFESOR UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

––––––––––

Propterea captivus ductus est populus meus, quia non habuit scientiam. (Isai. V, 13).

"Przeto w niewolę zawiedzion jest lud mój, iż nie miał umiejętności" (Iz. 5, 13).

––––––––

SPIS RZECZY

–––––

Wstęp

Przyczyny obecnego upadku filozofii: – wykluczenie jej ze szkół – rozwój umiejętności przyrodniczych – rozpanoszenie się materializmu – winy samej filozofii: – rozbrat ze zdrowym rozsądkiem – zawiłość i ciemność – przyczynienie się do tryumfu materializmu. – Potrzeba filozofii – czy ona wrogą jest religii? – czy się przeżyła? – nasz wiek szczególnie potrzebuje filozofii – choroby społeczne – wymaganie dzisiejszych umiejętności. – Powód, założenie i rozkład tej książki.

ROZDZIAŁ I.

Ogólne pojęcie filozofii i jej zadania

Rozmaite orzeczenia filozofii – wspólna ich treść – co to jest umiejętność a co filozofia. – Z danego pojęcia filozofii wyprowadza się: początek filozofii – zarys jej zadania teoretycznego – zarys jej zadania praktycznego – treść jej stosunków do innych umiejętności i do religii – znaczenie imienia Filozofii.

ROZDZIAŁ II.

Pogląd na dzieje filozofii – prądy filozofii i prawo ich toku

Prawo dziejowe filozofii – dawniejsze i nowsze zdania o tym prawie – gdzie tego prawa szukać? – trzy ostoje możliwe w rozwoju filozofii – jaka ich konieczność i stałość? – stwierdzenie tego prawa w dziejach. – Dwie szkoły greckie przed Sokratesem – Sokrates i jego następcy – Plato i Arystoteles – Epikureizm i Stoicyzm. – Powstanie i stanowisko filozofii chrześcijańskiej – Apologeci – Szkoła Aleksandryjska – Filo, Neoplatończycy i Ojcowie Kościoła. – Średnie wieki – trzy szkoły: arabska, żydowska i chrześcijańska – nominalizm i realizm – Scholastyka – Reformacja w filozofii – Bako i Kartezjusz – walka tych kierunków – Locke i sensualizm. – Trzy prądy filozofii w naszym wieku.

ROZDZIAŁ III.

Idealizm w naszym wieku, rozwój historyczny filozofii transcendentalnej

Potęga idealizmu niemieckiego – jego główna myśl – imię filozofii transcendentalnej. – Geneza tej filozofii – stosunek Kanta do szkoły transcendentalnej – dwie drogi po Kancie – Jacobi, Lamennais, Libelt. – Fichte i jego teoria o jaźni – następstwa tej teorii. – Stanowisko Schellinga – zarys jego filozofii – źródło wszystkich teorii panteistycznych. – Jak Hegel uzupełnia filozofię transcendentalną – system Hegla – Fenomenologia – Encyklopedia. – Epigoni Hegla w Niemczech, we Francji i w Polsce.

ROZDZIAŁ IV.

Ocenienie krytyczne filozofii transcendentalnej

Zasługi tej filozofii – jej ujemne strony. – Jej punkt wyjścia w Krytyce Kanta – ciekawa Kanta logiczność – jego sceptycyzm. – Trzy walne zasady szkoły transcendentalnej: 1) Bezwzględny aprioryzm – konieczność świata – intuicja Absolutu – błędne kółko Hegla – hipoteza w filozofii. – 2) Absolut immanentny – zestawienie tego Absolutu z Absolutem chrześcijańskim – Polscy filozofowie o Absolucie. – 3) Tożsamość myśli i bytu – głos natury w tej mierze – wyznania Humego i Kremera. – Ta zasada tożsamości jest kluczem całej filozofii transcendentalnej – jej doniosłość w dziejach filozofii – skąd tak sprzeczne zdania o filozofii transcendentalnej?

ROZDZIAŁ V.

Jedność panteistyczna filozofii transcendentalnej w zestawieniu z jednością chrześcijańską

Czy żałować należy jedności transcendentalnej? – Jedność panteizmu a jedność Chrystianizmu – charakterystyką jedności chrześcijańskiej, jedność w mnogości – jej czynnikiem, miłość. – Jedność w porządku natury – Trójca Święta jako pierwowzór stworzeń – zestawienie z panteizmem – w panteizmie nie ma ani życia, ani wolności, ani postępu – Bóstwo panteistów jest Molochem. – Jedność w porządku łaski – jej czynniki – Wcielenie Słowa jako łącznia wszystkiego – myśl kardynała Bérulle i św. Franciszka Salezego. – Jedność w porządku chwały – myśl św. Tomasza – wiedza transcendentalna w przyszłym życiu.

ROZDZIAŁ VI.

Skutki filozofii transcendentalnej w umiejętności, religii, moralności i polityce

Owoce filozofii transcendentalnej. – W dziedzinie umiejętności: następstwa zasad Kanta, Hegla itp. – W dziedzinie religii: Racjonalizm transcendentalny – panteizm i ateizm. – W dziedzinie moralności: Kantowska autonomia i jej następstwa – egoizm transcendentalny Fichtego – własna apoteoza Hegla. – W dziedzinie polityki: ugoda społeczna Fichtego – Staatsomnipotenzlehre Hegla – Hegel i książę Bismarck – Hegelianizm we Włoszech. – Domówienie: czy można ochrzcić Hegla?

ROZDZIAŁ VII.

Empiryzm w naszym wieku. – Rozwój historyczny nowoczesnego materializmu. – Materializm dogmatyczny i system Hartmana

Empiryzm zgodny z ideą i empiryzm materialistyczny. – Początek nowożytnego materializmu, sensualizm – materialiści przeszłego wieku – charakter ich teorii – wpływ Kanta – Feuerbach i przejście do dzisiejszego materializmu. – Powody nadzwyczajnego rozkrzewienia tego kierunku w naszym wieku – materializm dogmatyczny i materializm sceptyczny. – Doktryny kierunku dogmatycznego: o myśli i duszy ludzkiej – o początku człowieka i rodzajów żyjących – o powstaniu życia – o początku świata. – Uwieńczenie tych doktryn w filozofii Hartmana.

ROZDZIAŁ VIII.

Ocenienie krytyczne Materializmu dogmatycznego

Zdanie pospolite o walce z materializmem – od czego zawisła wygrana? – Pewniki materialistów: 1) Nieskończoność i wieczność materii – dowody Büchnera – duch wszechwiedzący Laplace'a – dogmat stworzenia wobec umiejętności natury i wobec metafizyki. 2) Początek życia przez samorodztwo – świadectwo umiejętności o tej kwestii – sąd rozumu. – 3) Rozwój rodzajów – przejście do czucia – Leibnitz, Dubois-Reymond i Bayle o tej kwestii – bezwzględna niemożebność by materia czuła. – 4) Przejście z czucia do myśli – właściwe pojęcie duszy i jej władz – u człowieka władze zmysłowe i umysłowe – u zwierzęcia tylko zmysłowe – jak Darwin tę kwestię bada? – jak dowodzą materialiści, że dusza jest materialną – czy podstawy tych dowodów są umiejętne – czy wniosek logiczny. – Dowody niematerialności duszy – wywód Cycerona – pojedynczość myśli – ogółowość myśli – wolność woli – streszczenie rzeczy o materializmie. – Czy Hartman poratuje materializm? – Absurda w systemie Hartmana – następstwa moralne.

ROZDZIAŁ IX.

Materializm sceptyczny i Pozytywizm

Skąd i od kiedy sceptycyzm w obozie materialistów – czy zagadnienia nadempiryczne dają się usunąć – czy są nieumiejętne – czy nierozwiązalne – Dubois-Reymonda Ignorabimus. – Pozytywizm jako filozofia materializmu sceptycznego – jego zasady spekulatywne i socjalne – jego rodowód – Kartezjusz, Bako i Comte – czy można odrzucić wszelkie zasady a priori – aprioryzm w matematyce – w naukach przyrodniczych – zasada przyczynowości – jej pochodzenie i doniosłość. – Pozytywizm jest ateizmem i materializmem – skutki jego moralne i społeczne. – Dzisiejsze hasło: sekularyzacja umiejętności.

ROZDZIAŁ X.

Kierunek empiryczno-idealny w Scholastyce. – Rozwój historyczny starej Scholastyki

Scholastyka jako przedstawicielka kierunku empiryczno-idealnego – sądy o Scholastyce – stanowisko jakie zajęła w Polsce. – Scholastyka jest syntezą filozofii z teologią – początek tej syntezy u Ojców kościelnych – Klemens Aleksandryjski – Augustyn – czemu Scholastycy przeszli od platonizmu Ojców do arystotelizmu – Plato i Arystoteles – Arystotelesa stanowisko – jego prace w naukach przyrodniczych – jego fizyka, metafizyka i etyka – w czym przewyższał Platona? – Przedświt Scholastyki w IX w. – stagnacja w wieku X i XI – wiek XII – walka nominalistów i realistów – jej doniosłość – wszechnice – dysputy – Abelard, Wilhelm z Champaux, Anzelm, Lombardus – ówczesny stosunek filozofii do teologii. – Wiek XIII, złoty wiek Scholastyki – zetknięcie Scholastyków z Arabami – wojna krzyżowa w umiejętności – czym był Arystoteles u Scholastyków? – Dzieła filozoficzne XIII wieku: komentarze, pisma polemiczne, studia przyrodnicze, Summy.

ROZDZIAŁ XI.

Treść dawnej Scholastyki w summach XIII wieku

Summy scholastyczne i Encyklopedia Hegla – stanowisko i przedmiot Summ – Summa Aleksandra z Hales – Albert Wielki, jego życie i olbrzymie prace – jego Summy – Albert i Tomasz z Akwinu – młodość Tomasza – jego prace i sława – Summa contra gentes – historia, plan i treść tego dzieła. – Wykład Tomasza – Summa teologiczna – jej wstęp – zarzuty przeciwko stanowisku Scholastyki – Brücker, Hermes, Günter, Hegel itp. – protestanci o Scholastyce – pamiętne słowo Lutra – wyjaśnienie rzeczy u Tomasza. – Rozkład Summy teologicznej – jej budowa gotycka – jej styl – Scholastyka i architektura XIII wieku. – Inne zarzuty przeciwko Scholastyce – jej niebotyczność – wykończenie szczegółów – treściwość – słownictwo scholastyczne.

ROZDZIAŁ XII.

Przekwit starej Scholastyki i Scholastyka dzisiejsza

Reakcja przeciwko św. Tomaszowi – spór Zakonów św. Franciszka i św. Dominika (pierwsza przyczyna przekwitu Scholastyki) – wystąpienie Duns Skota – charakter Skotyzmu. – Brak przeciwników (druga przyczyna upadku Scholastyki). – Wilhelm Okam – burza, którą wywołał – wpływ nominalizmu (trzecia przyczyna upadku). – Wiek XV, żelazny wiek Scholastyki – istotne jej wady i powody takowych: drobiazgowość, abstrakcje, zbytnia powaga Arystotelesa. – Obudzenie się Scholastyki w XVI w. – wojna z reformacją – zupełny upadek Scholastyki w w. XVIII. – Dzisiejsze jej odrodzenie – czemu się nie ostały inne szkoły chrześcijańskie: Kartezjanizm, szkoła szkocka, tradycjonalizm, szkoła niemiecka? – Reforma i życie w dzisiejszej Scholastyce – Balmes i Dmowski. – Nauka nowszych Scholastyków – co mają wspólnego z dawnymi, a co nowego – dwie szkoły – co sądzić o dzisiejszej Scholastyce? – strona ujemna i strona dodatnia – powody obecnego jej upośledzenia w opinii – co jej rokuje przyszłość?

ROZDZIAŁ XIII.

Całokształt filozofii i bliższe określenie jej zadania

Cel i stanowisko tego całokształtu – skąd ma się wyprowadzać rozkład filozofii. – Podział filozofii na logikę, metafizykę i etykę – jak rozumieć podział filozofii na teoretyczną i praktyczną – Logika – jej zadanie – jej stosunek do logiczności naturalnej – jej potrzeba w życiu praktycznym i w naukach – jej podział na Krytykę i Dialektykę. – Trudne zadanie i treść Krytyki – Balmes i Fichte – punkt wyjścia filozofii i podwaliny pewności. – Zadanie i doniosłość Dialektyki – Leibnitz i Locke. – Metafizyka – mylne o niej pojęcia – czym ona jest – na co się przyda – jakim torem postępuje – jej podział. – Metafizyka ogólna, czyli Ontologia – jej treść – skutki braku ontologii u nowszych filozofów. – Teodycea, jej zadanie i wpływ na całą filozofię – jej metoda. – Pneumatologia i Psychologia – studia filozoficzne o duchach – wadliwy podział psychologii na empiryczną i racjonalną – treść i metoda psychologii. – Kosmologia albo filozofia natury – jej stosunek do umiejętności przyrodniczych – plan kosmologii – kosmogonia – teleologia. – Etyka – jej ważność w dzisiejszych czasach – szkoła historyczna i szkoła filozoficzna w etyce – podział etyki – błąd Kanta w tej mierze. – Etyka ogólna i specjalna – stosunek etyki do umiejętności politycznych i do historii. – Rozkład synoptyczny całej filozofii.

ROZDZIAŁ XIV.

Metoda w wykładzie filozofii

Najdawniejsza metoda dialogowa – metoda Sokratesa – sztuka heurystyczna – jej tajemnica wyjaśniona przez św. Tomasza – dodatnie strony dialogu – jego strony ujemne – o ile dziś ta forma może być użyteczną. – Metoda wykładowa – sposób wykładania Arystotelesa – wykłady jego ranne dla uczniów, wieczorne dla publiki. – Metoda dialektyczna u Scholastyków – dysputy – ich doniosłość – czemu i o ile dziś ustały dysputy? – dysputy w formie sylogistycznej – istotna ich wartość – ich wpływ na wykłady i na myślenie. – Metoda wykładowa nowomodna – wpływ ducha wolnego myślenia – prawdziwa wolność i niewola myśli – dzisiejszy stan rzeczy pod względem metody wykładowej – wnioski praktyczne.

ROZDZIAŁ XV.

Stosunek filozofii do wiary

Związek tej kwestii z poprzednimi. – Czym jest wiara w ogólności i jej doniosłość. – Wiara w powagę ludzką – wpływ tej powagi w filozofii – przesada Kartezjusza w odrzucaniu tej powagi – przesada innych w jej uznawaniu – prawdziwa zasada względem powagi ludzkiej w filozofii. – Wiara w powagę Boską – jej strona podmiotowa – rozumność wiary. – Stosunek przedmiotowy wiary do filozofii – czy jest niezgoda? – trzy możliwe systemy w tej mierze: Nihilizm rozumu – w pierwszych wiekach Kościoła – u protestantów – Credo quia absurdum. – Racjonalizm – losy systemów wierze przeciwnych – Apologeci starzy i nowi – nieracjonalność racjonalizmu. – Teoria rozjemcza: wiara i rozum pojęte jako incommensurabilia – wziętość tego kompromisu w Polsce – niemożebność takiego kompromisu. – Zgoda wiary i rozumu – nauka Soboru Watykańskiego o tej kwestii: – Jak rozum przysługuje się wierze – jego czynność względem przesłanek wiary – jego czynność w rozwoju umiejętności wiary. – Jak wiara przysługuje się rozumowi – zboczenia filozofii pogańskiej – powody takowych – dogmaty wiary jako drogowskazy w filozofii – tajemnice, źródłem światła dla rozumu. – Obowiązki filozofii względem wiary. – Wiara "pochodnią w miejscu ciemnym".

–––––––––––

Filozofia i jej zadanie, przez Ks. Mariana Morawskiego T. J., Wydanie drugie uzupełnione. We Lwowie. NAKŁADEM AUTORA. 1881, str. 425+VII. (1)

Ks. Marian Morawski, PROFESOR UNIW. JAGIELLOŃSKIEGO. Filozofia i jej zadanie. Wydanie trzecie niezmienione. W Krakowie. SPÓŁKA WYDAWNICZA POLSKA. 1899, str. XXIV+440. (2)

(Pisownię i słownictwo nieznacznie uwspółcześniono).

Przypisy:

(1) "Morawski Marian Ignacy h. Dzierżykraj T. J. Ur. 15 sierpnia 1845 r. w Grafenbergu na Śląsku z ojca Wojciecha, który później owdowiawszy sam został kapłanem i Marianny z Grocholskich, siostrzenicy ks. Stanisława Chołoniewskiego (zob.). Nauki gimnazjalne ze świetnym postępem odbył w Metzu u Jezuitów, poczym w grudniu 1863 r. wstąpił do nowicjatu Towarzystwa Jezusowego w Starejwsi. Wyświęcony 14 sierpnia 1870 r. w Śremie na kapłana przez biskupa Stefanowicza, w roku następnym przez 6 tygodni z całym poświęceniem niósł pomoc jeńcom francuskim przywiezionym do Poznania. Od r. 1873 do 1879 jest ojcem duchownym studentów filozofii w kolegium Jezuitów w Starejwsi i równocześnie ich profesorem, poczym rektorem kolegium w Tarnopolu, gdzie też 2 lutego 1880 r. składa profesję zakonną. Tu za jego rządów r. 1881 odprawiają się pierwsze rekolekcje dla klas bardziej wykształconych. W r. 1883 zostaje przeniesiony do kolegium krakowskiego, gdzie z polecenia ówczesnego prowincjała Henryka Jackowskiego (zob.) zakłada i obejmuje redakcję «Przeglądu Powszechnego», którą prowadzi aż do zgonu udowadniając jego istnieniem tezę, że wiara i wiedza, religia i nauka nie są i nie mogą być z sobą w sprzeczności. W r. 1888 zostaje profesorem nadzwyczajnym dogmatyki specjalnej w Uniwersytecie Jagiellońskim, którą (od r. 1891 jako profesor zwyczajny) wykłada aż do r. 1899, piastuje w r. 1894 na 5 godność dziekana wydziału teologicznego. Wykłady jego cechowała gruntowność i jasność a nic w nich nie było pedantycznego lub szablonowego. Kiedy w kolegium krakowskim Jezuitów utworzono oddział pisarzy, ks. Marian Morawski został jego pierwszym przełożonym i wraz z nim przeniósł się do rezydencji Ojców pracujących w kościele św. Barbary a mieszkających wówczas na Grodzkiej; którego to domu został r. 1896 superiorem. Ks. Marian Morawski podobno poddał myśl ks. Jackowskiemu do umieszczenia konwiktu uczniów w gimnazjum w Chyrowie, a w każdym razie jego ojcowizna posłużyła na wybudowanie w znacznej części tego kolegiom. Zmarł w Krakowie w rezydencji na Grodzkiej 6 maja 1901 r. Był to talent bogaty a wszechstronny, dusza pięknie artystycznie wyrobiona, charakter prawy i miły, w obcowaniu pełen prostoty, której dziedziczna dystrakcja nie psuła. Miał dar szczególny pozyskiwania dla prawdy umysłów do niej uprzedzonych, dzięki urokowi swej rozmowy. Mile też był widzianym i chętnie słuchanym w zebraniach towarzyskich i na rozprawach naukowych. Zawód pisarski wcześnie rozpoczął bo r. 1870, kiedy to w Krakowie powstało pismo pod redakcją ks. Goliana (zob.), które miało za zadanie bronić dogmatu nieomylności przed atakami pseudopostępowej prasy. Ów «Tygodnik Soborowy» ciągle zasilał ks. Marian Morawski swym piórem. Później, jako profesor filozofii pisywał liczne artykuły do «Przeglądu Lwowskiego». Z nich później powstało dzieło pt.: Filozofia i jej zadanie, wyd. 3, Kraków 1899 r., które swego autora postawiło w rzędzie najwybitniejszych polskich filozofów. Z innych jego prac (zaznaczając, że o ile inaczej nie podano, były wydane w Krakowie) wymieniamy: Celowość w naturze, studium przyrodniczo-filozoficzne, wyd. 5, 1901 r.; Co to jest hipnotyzm, 1889; W czym tkwi siła Renana, wyd. 2, 1896; Podstawy etyki i prawa, wyd. 3, 1907; Asemityzm, 1896; O pojedynku, 1892; O związku sztuki z moralnością, 1887; W sprawie sztuki z powodu książki Stanisława Witkiewicza «Sztuka i krytyka u nas», 1892; Niebo nocne a dzienne, 1900; Wieczory nad Lemanem, wyd. 5, tłumaczone na język niemiecki, rosyjski, hiszpański, serbski, [francuski, angielski, portugalski, holenderski, chorwacki, węgierski, japoński,] w formie rozmowy towarzyskiej ludzi różnych zapatrywań podają apologię wiary katolickiej. Świętych Obcowanie: część I: Komunia między duszami, 1903 (dzieło przerwane śmiercią ks. Mariana Morawskiego); Pielgrzymka życia, wyd. 2, 1892; O rozmyślaniu i rachunku sumienia podług św. Ignacego, wyd. 4, 1893; Skarb duchowny dla Braci Towarzystwa Jezusowego (reguły T. J. i ćwiczenia duchowne św. Ignacego), 1894; Novem officia erga Sacr. Cor Jesu ad mentem B. Margarithae Alacoque concinnata, Tarnopol 1881; Mowa na obłóczynach Natalii z Jezierskich Popielowej u Karmelitanek w Krakowie, 1899; O nabożeństwie do Serca Jezusowego w stosunku do dogmatu i kultu katolickiego, 1886; Opowiadanie Wyznawcy, Tarnów 1893; Ostatni dzień Flawiuszów, tragedia historyczna (dzieło pośmiertne), 1910; «Spowiedź» rosyjskiego pisarza Lwa Tołstoja, 1888. Nadto w «Przeglądzie Powszechnym» z górą setka artykułów i recenzyj; 40 przemówień w Kazaniach i szkicach księży T. J.; O szkole katolickiej, referat w Księdze pamiątkowej Wiecu katolickiego w Krakowie 1893. (Por. Kobyłecki, Ks. Maryan Morawski T. J., Kraków 1901; Załęski, Jezuici w Polsce, t. ostatni; Popiel Paweł, w «Przeglądzie Polskim» z 1901; J(adwiga) R(ostworowska) w nr. 109 «Czasu» z 1901)". – Marian Bartynowski (artykuł w: "Podręczna Encyklopedia Kościelna" opr. pod red. ks. Zygmunta Chełmickiego, M.–N., Tom XXVII–XXVIII. Warszawa 1912, ss. 214-215).