F. J. HOLZWARTH

Treść: Dzieje żydowskie po zburzeniu Jerozolimy; rabini; Saadja ben Józef; Majmonides; kabała.

Gorliwymi krzewicielami filozofii arabskiej byli Żydzi. Z ludem tym rozstaliśmy się po zburzeniu Jerozolimy (t. III, str. 123 (b)) rzućmy teraz okiem na następne jego dzieje.

Po zdobyciu Jerozolimy przez Rzymian i zburzeniu Świątyni, uczeni wyznawcy starej religii zebrali się w mieście Jamnia; Jochanan ben Zakchai stanął na czele zgromadzenia uczonych, które zajęło miejsce dawnego sanhedrynu. Starzec Jochanan przeczuł katastrofę, jaka spotkała Żydów, i widział ocalenie tylko w przywróceniu nauki Zakonu; około niego inni się skupili. Ucichły spory faryzeuszów i saduceuszów, niewielu już pozostało esseńczyków (t. III, s. 80). Kwestie sporne rozstrzygało zgromadzenie 70 czyli 72 mężów większością głosów. Ten nowy sanhedryn nabrał znaczenia za następcy Jochanana, Gamaliela, tytułującego się nassi'm, patriarchą; wydano uchwały co do formy modlitw, przepisy co do jadła, określono przyjmowanie prozelitów (ger), świętowanie szabatu. Po Gamalielu Akiba ben Józef z powodu biegłości w objaśnianiu Zakonu używał wielkiej powagi u współczesnych; jego wykłady posłużyły za podstawę do Miszny; brał on udział w powstaniu Żydów za Hadriana (t. III, str. 156).

Ciężkie dni nastały dla Żydów, lecz twarda jest natura tego ludu; zaledwie minęła burza nad ich głowami, a zaraz uczniowie Akiby, straconego w Cezarei, zebrali się w Usza celem przywrócenia władzy prawodawczej w Izraelu. Utworzył się komitet najbardziej wpływowych mężów, stróżów tradycji czyli tanaim. Za Symona, syna nassi'ego Gamaliela, Tyberiada była duchowym ogniskiem Żydów i zaczął się tam tworzyć nowy sanhedryn; Symon także przybrał tytuł nassi'ego. Po śmierci Symona (164 r.) nastąpił jego syn Jehuda, zwany świętym, a także hannasi lub prosto rabbi (do 220). Widząc potęgę Rzymian, doszedł on do przekonania, że Żydzi skończyli już swoją rolę polityczną i że tylko się mogą utrzymać jako społeczność religijna. Przystąpił więc do uporządkowania prawa tradycyjnego czyli Miszny.

Nad Izraelitami, mieszkającymi pośród ludów pogańskich a mianowicie w Babilonii, panowała od czasów Ezdrasza w rzeczach religijnych wielka synagoga jerozolimska; tu oznaczano święta i dni postu, tu rozstrzygano wypadki wątpliwe. Jedna z rodzin żydowskich w Babilonii wyprowadzała swój początek od Dawida a jej naczelnik zwał się reszgluta, to jest przewodnik Izraelitów na wygnaniu. Kiedy wielka wojna żydowska za Hadriana rozproszyła uczone szkoły, wielu uczonych uciekło do Babilonii; powstały szkoły w Sura, Nahardei, Pumbadita. Ogólne zebrania, kallah, odbywały się przed Paschą i przed świętem namiotów, tu pokrótce powtarzano to wszystko, co przez pół roku było wyłożone w szkole, aby i pracująca klasa nie pozostawała bez nauki. W szkołach babilońskich głównie się zajmowano prawem a w palestyńskich tradycją.

Po Jehudzie nassi'm dla Palestyny był jego syn Gamaliel; jego potęga wzrosła, rzadko już odbywały się zebrania prawodawcze, nassi odgrywał tu taką rolę jak reszgluta w Babilonii; sędziowie i nauczyciele musieli mu opłacać pewien podatek. Lecz tu tak samo jak w Babilonii budził się republikański duch rabinów; ostatecznie rozluźnił się węzeł jedności, kiedy zostały ogłoszone przepisy kalendarzowe, gdyż odtąd każda gmina mogła sama oznaczać dni świąteczne; 425 r. wygasła godność patriarchów w szkole palestyńskiej.

Rabini byli odtąd sędziami; w ogóle nastąpiło uśpienie w całym żydostwie i osłabł zapał religijny; z owych czasów wszakże datuje się wykończenie Talmudu, "którego przepisy, jak powiada Jost, obejmują całe życie człowieka od pierwszej młodości do grobu, regulują jego wolę i wszystkie jego postępki". – Zakon, Miszna i Talmud były to odtąd węzły, jednoczące lud żydowski rozproszony po całej ziemi.

W ostatnich czasach państwa perskiego osłabła działalność szkół. W Palestynie istniała jeszcze 520 szkoła w Tyberiadzie; zajmowano się tu głównie tekstem Pisma św. Powstała Masora, obejmująca dokładny opis tekstu Pisma św., rozmaitych sposobów czytania, rozdziałów i poddziałów. Po wygaśnięciu patriarchatu w Palestynie zwracano się w kwestiach wątpliwych do szkół w Sura i Pumbadita. Przełożeni tych szkół mieli tytuł gaon'ów, co znaczy ekscelencja czyli wielmożność. Liczono w Pumbadita od 589 do 1038 pięćdziesięciu a w Sura od 689 do 1034 czterdziestu geonim czyli przełożonych. Obie szkoły tworzyły w ważnych sprawach sanhedryn z 70 osób.

Rozwój kultury między Arabami oddziałał także na Żydów, tym więcej, że ci w stosunkach zewnętrznych posługiwali się mową arabską. I na Żydach odbiły się spory sekciarskie Arabów, zajęto się badaniem języka hebrajskiego. Około tego czasu wystąpił jako nauczyciel w Sura Saadja Gaon ben Józef, 927 roku został gaonem i napisał kilka dzieł, które wielkiej powagi używały między Żydami (1).

Wyższej kulturze umysłowej oddawali się Żydzi mianowicie w Hiszpanii, gdzie ich spotykamy już w pierwszych czasach Cesarstwa Rzymskiego. Z Hiszpanii przeszli do Septymanii, tu Narbona i Tuluza były ogniskami uczoności żydowskiej. Doszły także do pewnego znaczenia szkoły w Bari i Otranto, nawet w Moguncji od czasów Karolingów mieszkała głośna ze swej uczoności familia żydowska.

Najsłynniejszym pomiędzy Żydami przedstawicielem kierunku filozoficznego czyli arystotelesowsko-arabskiego jest Majmonides (Rambam, 1135 – 1204). Imię miał Mojżesz, pochodził z Korduby a był synem sędziego Majmona. Młodość jego jest ciemna, głównym jego nauczycielem był własny ojciec. Morabici prześladowali filozofów, Żydów i Chrześcijan. Po Morabitach nastąpili Almohadowie; Abdelmumen kazał burzyć synagogi i kościoły w swoim państwie. Wielu Żydów przeniosło się do Francji południowej, rodzina Majmona udała się do Fezu, gdyż tu w stolicy rządu przy związkach z możnymi łatwiej można było zjednać sobie pobłażanie, 1165 r. Majmon powędrował do Palestyny, umarł w Kairze. Mojżesz osiadł w Fostat, z początku handlował drogimi kamieniami, potem został przybocznym lekarzem Saladyna. Choć mu praktyka wiele czasu zajmowała, pilnie wszakże oddawał się badaniom naukowym i napisał kilka dzieł, które wielki wpływ wywarły na ducha żydowskiego a mianowicie komentarz do Miszny, 14 ksiąg prawa i Przewodnik zbłąkanych, More nevochim (Doctor perplexorum). W More nevochim Majmonides usiłuje filozoficznie usprawiedliwić i wyjaśnić doktryny religii żydowskiej; odróżnia mądrość naturalną od boskiej, pierwszą widzi w filozofii a mianowicie w Arystotelesie, drugą w Piśmie św.; prorocy, powiada on, przemawiali w obrazach i porównaniach, mędrzec powinien wniknąć w treść Pisma, czego nie zdoła uczynić, jeśli poprzednio nie wykształcił się w filozofii. Lecz nawet wtedy umysł ludzki nie potrafi wyczerpać treści nauki świętej; zawsze pozostanie tu coś niewytłumaczonego. W sposobie traktowania rzeczy jest Majmonides uczniem Arystotelesa a właściwie Awerroesa. Rozbierając pytanie, czy świat ma początek czy też jest odwieczny, rozwija teorię emanacji. Początek złego widzi w materii. Siłą mądrości człowiek poznaje Stwórcę, tłumi w sobie namiętności; materia zaś uwodzi go do obżarstwa, pijaństwa, gniewu i do wszelkich żądz nieszlachetnych. Złe jest niebytem, jest brakiem. Opatrzność czuwa nad wszystkimi jednostkami ludzkimi, stopień jej działania zależy od ich doskonałości. Doskonałość powinna być nie tylko moralną lecz i intelektualną, to jest człowiek powinien należycie pojmować rzeczy boskie i wyłącznie ku Bogu kierować swoje myśli.

Z powodu niektórych doktryn Majmonidesa wywiązały się po jego śmierci gorące spory. Gdyby wiara, mówili przeciwnicy filozofa żydowskiego, dała się zamienić na wiedzę, to pozytywna nauka religijna stałaby się łupem panujących w danej chwili teoryj filozoficznych. Przełożony szkoły w Montpellier Salomon ben Abraham ogłosił 1231 razem ze współwyznawcami klątwę na pisma Majmonidesa i kazał je spalić, lecz żydowskie szkoły na Wschodzie ujęły się za Majmonidesem i wyklęły jego oskarżycieli. W Persji, Babilonii, Syrii, Arabii, Egipcie i w Berberii wzięto pisma Majmonidesa za podstawę do nauczania ludu; kierunek racjonalistowski odniósł tu zwycięstwo. Między tymi, którzy usiłowali uspokoić zatargi w łonie Izraela, odznaczył się Dawid Kimchi († 1240), syn słynnego apologety żydowskiego Józefa Kimchi z Narbony. Spór na chwilę ucichł, poczym znowu wybuchnął. Szkoły francuskie i niemieckie trzymały się tradycji lecz i w nich nowy duch się szerzył; Majmonidesa czytano tu obok Talmudu.

Obok kierunku racjonalistycznego powstał kierunek mistyczny, zwany kabałą czyli tradycją. Mistycy mówili: poza literalnym znaczeniem Pisma św. ukrywa się znaczenie głębsze; objawił je Bóg Mojżeszowi na Synaju a Mojżesz przekazał 70 starcom, ci zaś podali ową treść głębszą innym, w końcu spisał ją Ezdrasz z Bożego polecenia; od niego kabała dostała się dawniejszym tanaim. Inne podanie (we Francji południowej) głosiło, że prorok Eliasz objawił się Jakubowi z Lunel i nauczył go kabały.

To tylko jest pewne, że księga Jezira, źródło kabały, znana już była w Babilonii za geonimów i że Saadja pracował nad jej wyjaśnieniem; spotykamy tu doktryny aleksandryjskie i teorie Filona (t. III, str. 81) w zmienionej formie. Księga Zohar, która jest względem kabały tym, czym jest Talmud względem Zakonu, powstała dopiero w XIII wieku (2).

W łonie więc ludu żydowskiego stanęły naprzeciwko siebie wiara literalna karaimów, kierunek racjonalistyczny Majmonidesa i mistyka kabały. Filozofię arabską, teorie Arystotelesa gorliwie szerzyli Żydzi. – Błądziłby, kto by mniemał, że duchowe życie w Wiekach Średnich zamykało się w sobie; na przykład cesarz Fryderyk II kazał Żydom przełożyć dzieła filozoficzne z greckiego i arabskiego. Jakub ben Abbarmi w swoim przekładzie komentarzy Awerroesa, napisanym w Neapolu 1232 r., wychwala tego cesarza za jego hojność i zamiłowanie do nauk. W owych czasach panowała żywa wymiana myśli. Jeśli jakie ważne dzieło wyszło w Maroko, w Bagdadzie lub w Kordubie, wkrótce wiedziano o nim w Paryżu i Kolonii; i w tym najruchliwszymi pośrednikami byli Żydzi.

–––––––––––

HISTORIA POWSZECHNA PRZEZ F. J. HOLZWARTHA. PRZEKŁAD POLSKI LICZNYMI UZUPEŁNIENIAMI ROZSZERZONY. TOM IV. WIEKI ŚREDNIE. CZĘŚĆ DRUGA. PRZEWAGA NIEMIEC W EUROPIE W X WIEKU. CESARZE Z DOMU FRANKOŃSKIEGO I PAPIESTWO. CZASY WOJEN KRZYŻOWYCH. Nakładem Przeglądu Katolickiego. Warszawa 1882, ss. 702-707.

(Pisownię i słownictwo nieznacznie uwspółcześniono; przypisy literowe od red. Ultra montes).

Przypisy:

(*) Jost, Geschichte des Judenthums und seiner Sekten. – Cassel, Lehrbuch der jüdischen Geschichte und Literatur. – Munk, Mélanges de philosophie juive et arabe. – Beer, Geschichte der Lehren und Meinungen aller religiösen Sekten der Juden.

(1) Saadja był poetą i gramatykiem; napisał on pierwszą systematyczną gramatykę hebrajską, lecz głównie zasłynął jako filozof religijny i autor dzieła "Nauka wiary i filozofia". Dowiadujemy się od niego, jak rozkładająco oddziałały na Żydów islam i filozofia grecka. "Wielu Żydów wierzących nie wie, w co wierzy; inni zaprzeczają i szczycą się ze swego błędu; inni zaś pogrążyli się w morzu zwątpienia". Saadja usiłuje dowieść, że religia żydowska zupełnie zgadza się z rozumem, przy czym utrzymuje, że wszystko, czego wiara uczy, człowiek zdobyć sobie może drogą spekulacji filozoficznej, tylko z większym mozołem i w dłuższym przeciągu czasu, i dlatego Bóg bezpośrednio przez proroków udzielił prawdę niemyślącemu ludowi. – Powstało nowe stronnictwo, które odrzucało Talmud i wszystkie tradycje rabinistyczne. Była to sekta karaimów; początek jej sięga czasów kalifa Abu Dżafar Almansura; założycielem sekty był Anan ben Dawid, który daremnie się ubiegał o godność gaona i reszgluty; rabini ogłosili go kacerzem, gdyż to tylko uznawał on za prawo, co wprost wynika z tekstu ksiąg Mojżeszowych a odrzucał Misznę i Talmud jako dzieła ludzkie. Karaimowie tworzyli potężną sektę w Bagdadzie i Palestynie, potem ich główną siedzibą był Konstantynopol; teraz część ich mieszka w Krymie, tu Karaimowie trudnią się rolnictwem i pędzą życie pracowite.

(2) Podług kabały pierwiastek boski w swoim bycie absolutnym jest prostą jednością, nie dającą się określić, niezawierającą żadnych różnic w sobie. W swoim absolutnym przedświatowym bycie Bóg zowie się Ainsof czyli Niczym. Ainsof jest światłem pierwotnym. Światło to wypełniało całą przestrzeń, było powszechną przestrzenią świata. Następnie skupiło się w sobie, skutkiem czego powstała próżnia. Próżnię ową światło pierwotne napełniło przez emanację umiarkowanym, coraz bardziej słabnącym światłem. Taki był początek rzeczy z Boga. Jeśli się więc mówi, że Bóg stworzył świat z "niczego", to pod niczym rozumieć należy ów niepojęty, absolutny byt Boga. Pierwszym powstał człowiek pierwotny, Adam Kadmon, pierwowzór całego stworzenia, treść wszystkich istot, mądrość przedwieczna, prawdziwy syn Boży. Przez Adama Kadmona dziesięć zefirotów wypłynęło z Boga; zefiroty są to twórcze atrybuty czyli twórcze objawy Bóstwa, stąd kabaliści nazywają je także obliczami boskimi lub boskimi osobami. Zefiroty grupują się w trzy trójce, dziesiąty zefirot jest ich wspólną harmonią; z trójc owych powstały trzy światy: beriah, świat najwyższy czyli wewnętrzne niebo, które jest tronem bożym; jezirah czyli zewnętrzne niebo, przybytek aniołów; asiah, świat najniższy, siedziba ludzi. Ponad tymi trzema światami istnieje jako pierwowzór świat azilut; jest to właściwie Adam Kadmon, gdyż on jednoczy w sobie wszystkie idee. Azilut zajmuje miejsce pośrednie między Bóstwem i stworzeniem. Najniższym stopniem szeregu emanacyj jest materia. Materia jest to wygasłe światło, jest to więc ciemność i sfera złego. Człowiek składa się z duszy i ciała. Dusza składa się z trzech pierwiastków, odpowiadających trzem światom; najniższym jest pierwiastek zmysłowy życia; drugim jest czysta inteligencja, duch niezdolny do czynienia źle; pośrednie między nimi miejsce zajmuje pierwiastek moralny; człowiek wtedy jest dobrym, kiedy moralność podlega inteligencji a złym jeśli idzie za żądzami zmysłowymi. Kabała przyjmuje preegzystencję i przechodzenie dusz. Dusze, aby wrócić na łono Istoty najwyższej, powinny rozwinąć wszystkie swoje doskonałości i przez szereg prób dojść do świadomości samych siebie i swego początku. Jeśli nie spełniły tego zadania w przeciągu jednego życia, muszą przejść w inne ciała, w końcu wracają do Boga i w nim dostępują ubóstwienia.

(a) Por. Życie umysłowe w Wiekach Średnich. 1) Filozofia scholastyczna. 2) Scholastyka w IX wieku. Eriugena. Nominaliści i realiści. Anzelm. Abelard. Scholastycy wieku XII. 3) Wielcy scholastycy XIII wieku. 4) Uniwersytety. 5) Filozofia u Arabów.

(b) Zob. Zburzenie Jerozolimy.

POWRÓT DO STRONY GŁÓWNEJ: