Apologeci

KS. JAN SEBASTIAN DREY

Tak się zowią, w najobszerniejszym znaczeniu, pisarze występujący w obronie religii chrześcijańskiej; w znaczeniu ściślejszym, tym mianem oznaczamy pisarzy, żyjących w czasach Ojców Kościoła, wśród wielkiej walki poganizmu z chrześcijaństwem. Jako pierwszych apologetów broniących chrystianizmu ze stanowiska sądowego (zob. Apologetyka), historia podaje: 1) Quadratusa i 2) Arystydesa, którzy, w czasie pobytu cesarza Hadriana w Atenach, podali mu swoje apologie; apologie te, później zatracone, skłoniły cesarza do wydania reskryptu, ograniczającego samowolność w wymierzaniu kar na chrześcijan i powstrzymującego nieco żarliwość oskarżycieli. Za tymi dwoma apologetami idzie 3) św. Justyn, męczennik, autor dwóch apologii. Pierwszą, większą, śmiałą i dosyć przedmiot wyczerpującą, podał cesarzowi Antoninowi. Drugą zaś, więcej filozoficzną, w której porównywa poganizm z chrześcijaństwem, podał senatowi rzymskiemu. Nie ulżyły one jednak losowi chrześcijan i sam święty apologeta został uwięziony i na śmierć skazany. Najwięcej obrońców chrześcijaństwa powstało za czasów Marka Aureliusza, który, w pierwszych latach swego panowania, ogłosił edykt przeciwko chrześcijanom i w wielu stronach cesarstwa wywołał krwawe prześladowanie. Pisali wówczas: 4) Meliton, biskup sardyceński; 5) Milcjades, filozof chrześcijański, z Azji Mniejszej; 6) Klaudiusz Apolinary, biskup hieropolitański we Frygii; 7) Atenagoras, filozof ateński, jak sam siebie nazywa. Wszyscy czterej przedstawili cesarzowi apologie, w których, wyłożywszy dogmaty nauki, usprawiedliwiają chrześcijan z potwarczych i zmyślonych oskarżeń o ateizm, dzieciobójstwa i kazirodztwa, za jakie ich niby ścigano. Z tych czterech apologii zachowała się tylko ostatnia, Atenagorasa. Szereg apologii sądowo-politycznych zamyka 8) Tertulian, który podał najprzód nie Septymowi Sewerowi, cesarzowi, lecz senatowi rzymskiemu (antistites imperii) swoją księgę obrony (Apologeticus liber), bezwątpienia najgruntowniejszą i najwymowniejszą ze wszystkich. Sławny ten kapłan kartagiński, z ogniem i porywającą wymową, zbija zwycięsko zarzuty, wymierzone przeciw chrześcijanom i zwraca je z niezrównaną siłą przeciw pogaństwu. Prócz tego Apologetyku, napisał on jeszcze obronę daleko spokojniejszą, podaną Scapuli (Ad Scapulam), rządcy Afryki, i dwie księgi do pogan (Ad nationes), które są tylko wyciągiem z Apologetyku, jak to udowodnił Rigault, w swoim wydaniu Tertuliana.

Drugą klasę apologii stanowią pisma czysto literackie i teologiczne, objaśniające poganom naukę chrześcijańską. Można je dzielić, według ich obszerności i wagi, lub też według ich szczególnej dążności. Co do dążności i czasu, najbliższymi apologii sądowych są wszystkie te drobne, a podobne do siebie pisma, wykazujące z jednej strony, wobec światła rozumu, błędy i głupstwa pogaństwa, z drugiej zaś strony, broniące prawdy i świętości chrystianizmu, wobec zarzutów pogańskich. Do tej kategorii należą pisma 9) św. Justyna, który napisał swą Mowę do Greków, Oratio ad Graecos, z okazji swego nawrócenia, które uzasadnia wyliczeniem wszystkich niedorzeczności bałwochwalstwa; i drugie dziełko: Napomnienie do pogan, Cohortatio ad gentes, w którym wykazuje, jak wielka różnica zachodzi między bajkami poetów i hipotezami filozofów, a nauką Mojżesza i Proroków o Bogu i rzeczach Boskich, i dowodzi, że wszystko, co w dziełach pogan znajduje się dobrego, jest tylko zeszpeconym ułamkiem, wyjętym z Ksiąg świętych. 10) Teofil, biskup antiocheński, który w tej samej myśli i prawie w tej samej formie, co św. Justyn, napisał trzy księgi do swego przyjaciela Autolyka. 11) Tertulian, De idololatria, napisał około 205. 12) Mnucjusz Feliks, prawnik rzymski, który ułożył dialog, pt. Octavius, gdzie dwaj przyjaciele rozprawiają o poganizmie i chrześcijanizmie, aż nareszcie poganin się nawrócił. 13) Św. Cyprian, który napisał mały traktat, De idolorum vanitate; dowody i porządek tego pisma każą je uważać, jako skrócenie lub jako wyciąg z apologii poprzedzających. 14) Tacjan, Oratio ad Graecos, ogranicza się na wyszydzeniu poganizmu; podobnie czyni i 15) Hermias, w swoim Irrisio gentilium philosophorum.

Znakomitsze dzieła apologetyczne wywołali filozofowie pogańscy, którzy powstawali przeciw chrześcijaństwu, uzbrojeni już to dowodami filozoficznymi, już historycznymi. I tak, 16) Orygenes napisał przeciw Celsowi ksiąg VIII, w których zbija zarzuty, po większej części powierzchowne, oparte na fałszywych podaniach gminu i czczych pogłoskach; znajdują się jednak w nich, gruntownie traktowane, niektóre istotne części apologetyki chrześcijańskiej, jak wiarogodność Ewangelistów, boskość cudów Chrystusowych, przeciwstawionych cudom złych duchów, rozumny charakter nauki chrześcijańskiej. 17) Metodiusz z Tyru i 18) Apolinary Młodszy odpowiadali Porfiriuszowi, najrozumniejszemu przeciwnikowi chrystianizmu; dzieła ich zaginęły. 19) Euzebiusz zbijał Hieroklesa, wywierającego wpływ polityczny na cesarza Dioklecjana; małe pismo tego apologety doskonale ocenia wartość porównania, jakie czynili poganie między Chrystusem a Apoloniuszem z Tiany. 20) Cyryl Aleksandryjski, w obszernym dziele, obala zarzuty cesarza Juliana. Wychodzi on, jak wszyscy prawie apologeci, z tego zdania, że Grecy, jeżeli posiadają coś prawdy, to ją wzięli od Hebrajczyków; następnie przechodzi do sprzeczności i niedorzeczności systematów filozoficznych, okazuje prawdziwość historii Starego Testamentu i jej stosunek z Nowym Objawieniem, w końcu podaje dowody Bóstwa Chrystusowego. Wszystkie te pisma są wymierzone przeciw rzeczywistym nieprzyjaciołom i znanym ich zarzutom. Pewna jednak liczba pisarzy pisała dzieła, na rzecz chrystianizmu w ogóle, nie mając na celu żadnego szczegółowego przeciwnika. Do tych należą: 21) Klemens Aleksandryjski, w swoim Liber protrepticus zbija błędy poganizmu, a w 7-iu księgach Stromatum porównywa pojęcia chrześcijańskie z pogańskimi, wskazując ich wspólne źródło w dawniejszym objawieniu, uzupełnionym przez Chrystusa. 22) Laktancjusz w swej książce Divinarum institutionum libri septem, przedstawia fałszywe doktryny bałwochwalców, dowodzi, że cuda pogańskie są tylko sztukami szatańskimi, ocenia różne systematy filozoficzne greckie, następnie przechodzi do prawdziwej religii, a na końcu zajmuje się moralnością, czcią Bożą i nauką o szczęściu wiekuistym. 23) Euzebiusz Cezarejski napisał dwa dzieła obszerniejszych rozmiarów. W pierwszym z nich: Praeparatio evangelica, wykłada najprzód błędy poganizmu, jego mitologii i kierunku neoplatonicznego, początek szatański jego wyroczni i fałszywość nauki fatalizmu; przechodzi potem do dziejów i do filozofii Hebrajczyków. W drugim dziele: Demonstratio evangelica, dowodzi boskości chrystianizmu, przeciwko żydom i poganom, z ukazania się osoby Zbawiciela, z wzniosłości Jego nauki, a nareszcie, z wypełnienia się w Jego dziejach i życiu ziemskim wszystkich proroctw, zapowiadających Wcielenie Słowa Bożego. 24) Św. Atanazy Wielki napisał jedyną demonstrację w swoim rodzaju, w dziele Adversus gentes, w którym broni chrystianizmu, z samej istoty głównej nauki, z dogmatu Odkupienia, wykazując jego konieczność i sposób, w jaki się ono odbyć musiało.

Inna kategoria apologetów zbija zarzuty pogan, oskarżających chrystianizm (począwszy od końca III w.), że stał się on powodem upadku cesarstwa Rzymskiego i wszystkich jego klęsk. Pierwszy, który podjął się tej obrony, był 25) Arnobiusz, w swych siedmiu księgach przeciw poganom. Najprzód usuwa zarzut czyniony chrześcijanom, że, swym ateizmem i występkami, stali się przyczyną klęsk na świecie; później udowadnia, że religia, oparta na gorszącej nauce namiętnych bogów i bezwstydnych mitów, że cześć nieczysta, sprowadzająca ogólną niemoralność, musiały koniecznym następstwem za sobą sprowadzić wszystkie klęski, jakimi przygniecione jęczało cesarstwo. Drugie dzieło tego rodzaju, ale nierównie znakomitsze, jest 26) św. Augustyna, De civitate Dei. Św. Augustyn pokazuje, że całe dzieje są walką dwóch przeciwnych królestw, tj. królestwa świata, które się rozwinęło w poganizmie, i królestwa Bożego, zaprowadzonego na ziemi przez chrystianizm, a którego przedstawia początek, przebieg i cel. Dzieło to streszcza doskonale najwznioślejsze idee chrystianizmu i daje zupełny wykład poganizmu i jego teologii. 27) Orozjusz skrócił św. Augustyna, ułożył 7-m ksiąg historii przeciw poganom, gdzie rozwija, jako myśl zasadniczą całego dzieła, że ludzkość cierpiała wiele nieszczęść zawsze, a nie tylko od początku chrześcijaństwa; lecz że Opatrzność Boża, w największym nawet zamęcie świata, umiała bronić tych, co Bogu pozostali wierni.

Aczkolwiek apologeci mieli głównie do czynienia z poganami, jednakże, częste stosunki chrześcijan z żydami dały powód do dysput religijnych z nimi, a następnie do pism kontrowersyjnych. Z takiego to powodu zrodziło się pierwsze dzieło przeciwko żydom: 28) Dialog Justyna z żydem Tryfonem, w którym filozof chrześcijański odpiera zarzuty żydów, a następnie bierze swe dowody za chrześcijaństwem, najprzód z Proroków, którzy obiecują nowe prawo i nowe przymierze, następnie z godności mesjańskiej Chrystusa, Słowa Bożego. 29) Tertulian pisał przeciwko żydom, z powodu rozprawy religijnej pomiędzy chrześcijaninem a żydem. 30) Dwie księgi Klaudiusza Apolinarego i 31) dzieło Milcjadesa, tej samej myśli, zaginęły. 32) Ze trzech ksiąg Świadectw do Quirinusa, zbioru wyjątków z różnych pisarzy, zrobionego przez św. Cypriana, dwie pierwsze są wymierzone przeciw żydom. 33) Później różni pisarze kościelni kiedy niekiedy występowali przeciwko żydom, jak Euzebiusz Emeseński, św. Grzegorz Nysseński, św. Augustyn. 34) Św. Chryzostom napisał sześć mów przeciwko żydom w Antiochii. 35) Św. Izydor Sewilski napisał dwie księgi Adversus nequitiam Judaeorum. 36) Agobard, arcybiskup lioński, napisał przeciwko handlowi niewolników, prowadzonemu przez żydów, pod opieką Ludwika Pobożnego.

O przytoczonych pisarzach i ich dziełach, bliżej w odpowiednich artykułach. Patrz także Karola Wernera, Geschichte der apologetischen und polemischen Literatur der christlichen Theologie, 5 Bände.

(Drey).

X. K. R. (1)

–––––––––––

Artykuł z: Encyklopedia Kościelna podług Teologicznej Encyklopedii Wetzera i Weltego z licznymi jej dopełnieniami przy współpracownictwie kilkunastu duchownych i świeckich osób wydana przez X. Michała Nowodworskiego. Tom I. (A. – Baranek). Warszawa. W DRUKARNI CZERWIŃSKIEGO I SPÓŁKI, ulica Śto-Krzyzka Nr 1325. 1873, ss. 339-341 (hasło: Apologeci). (2)

(Pisownię i słownictwo nieznacznie uwspółcześniono; przypisy od red. Ultra montes).

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pozwolenie Władzy Duchownej:

APPROBATUR.

Vladislaviae, die 12 (24) Decembris 1872 anno.

Clemens Skupieński,

Administrator Dioecesis Vladislav. Seu Calissiensis.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Przypisy:

(1) Arcybiskup Kazimierz Ruszkiewicz.

(2) Por. 1) Dr. J. Scheiwiller, Zarzuty pogańskie przeciwko chrystianizmowi, czyli Apologia wiary w pierwszych wiekach.

2) Bp Michał Nowodworski, a) Literaci pogańscy w pierwszych wiekach chrystianizmu. b) Chrystianizm w walce z poganizmem. c) Wiara i rozum. d) Kilka słów Ojców i Nauczycieli Kościoła dla tych, którzy szemrzą w przeciwnościach i cierpieniach. e) Życie chrześcijańskie. f) Chrystianizm i materializm. g) Weissa "Apologia chrystianizmu".

3) F. J. Holzwarth, Historia powszechna. a) Jezus Chrystus, Zbawiciel świata. b) Odrodzenie ludzkości. c) Ostatnie objawy duchowe starożytnego poganizmu. d) Pierwotna literatura chrześcijańska. e) Herezje. Gnostycyzm. Ireneusz, Tertulian, Klemens Aleksandryjski, Orygenes. f) Manicheizm. Laktancjusz. Arianizm, św. Atanazy, św. Hilary z Poitiers. g) Wymowa chrześcijańska w IV wieku. Bazyli Wielki, Jan Chryzostom, Ambroży. h) Św. Augustyn. Pelagianizm. Św. Hieronim.

4) Ks. Maciej Sieniatycki, a) Apologetyka czyli dogmatyka fundamentalna. b) Zarys dogmatyki katolickiej.

5) Bp Władysław Krynicki, Dzieje Kościoła powszechnego.

6) Sac. Andreas Retke, Patrologiae Compendium scholis accomodatum.

Cracovia MMXII, Kraków 2012

POWRÓT DO STRONY GŁÓWNEJ: