Św. Franciszek Salezy nawraca heretyków

 

(Misja w Chablais)

 

KS. M. HAMON

 

––––––––

 

ROZDZIAŁ III.

 

Wzniesienie pierwszego ołtarza w Thonon. – Przywrócenie

pierwszych proboszczów. – Syndyk Fournier wyrzeka się

herezji. – Konferencje z pastorem Bèze. – Niestrudzona

działalność misjonarza.

Od listopada 1596 do września 1597.

 

Powróciwszy od księcia bez uprawnień i subsydiów, Franciszek, jak przewidywał, powitany został z szyderstwem przez kalwinów. Pracował jednak dalej z całym zaparciem się siebie, a Bóg pobłogosławił usiłowaniom jego i barona d'Avully, który mu z całego serca dopomagał, bo po dwóch czy trzech tygodniach apostoł miał szczęście przyjąć wyznanie wiary św. od osiemdziesięciu osób różnego wieku (1). Jednocześnie dowiedział się, że Karol Emanuel polecił, aby mu wypłacono ze szkatuły książęcej trzysta dukatów, jako zwrot wydatków, poniesionych w początkach misji.

 

Zbliżało się Boże Narodzenie, a Franciszek pragnął z całego serca odprawić w tym dniu Mszę św. w kościele św. Hipolita. Zawiadomił o tym syndyków miasta, ale ci zaprotestowali gorąco.

 

– Gwałcicielu spokoju publicznego, – mówili – któż cię upoważnił do stawiania ołtarza w tym kościele? Czy nie wiesz, że traktatem w Nyon miasto nasze zostało ogłoszone wolnym, a zatem nie masz prawa odprawiać nabożeństwa bez naszego zezwolenia?

 

– Skoro miasto jest wolnym, – odparł Święty – to nie możecie zabraniać nam odprawiania obrzędów naszej wiary, podobnie, jak i my nie przeszkadzamy wam w waszych nabożeństwach. Tak tę rzecz rozumie książę sabaudzki, na dowód czego macie tu listy, upoważniające mnie do wykonania tego, co obecnie czynię; nie wasza to rzecz sprzeciwiać się rozkazom księcia.

 

– Tyś go podszedł i oszukał! – wołali. – Książę nie chce naruszać naszych praw; stanowczo więc zabraniamy ci przystępować do budowania jakichkolwiek ołtarzy.

 

I niezwłocznie kazali notariuszowi sporządzić formalny akt protestu. Prepozyt odpowiedział, że uważa opozycję za bunt i obrazę majestatu książęcego i żaden opór nie powstrzyma go od wykonania otrzymanych rozkazów.

 

– Jedno, co mogę uczynić, – dodał – to dać wam pisemne oświadczenie, że wznosząc tu ołtarz i odprawiając Mszę św., nie zamierzam bynajmniej wkraczać w wasze prawa, o ile je rzeczywiście posiadacie i poddaję się ostatecznej decyzji księcia. Napiszę zaraz do niego, napiszcie i wy, jeśli się wam podoba i poprzestaniemy na jego odpowiedzi! (2)

 

Niewzruszona stanowczość Świętego, złączona z roztropnością, zmieszała syndyków; spuścili z tonu i poprzestali na żądaniu, aby ołtarz był tylko prowizoryczny i zrobiony z drzewa. Prepozyt zgodził się na to dla świętego spokoju i sprowadził zaraz cieśli, którzy wzięli się do dzieła. Widząc to, garstka fanatyków, uzbrojonych w miecze i kije, rzuca się na nich z krzykiem i pogróżkami; katolicy ze swej strony przybiegli na ratunek i wszczął się niesłychany zamęt, który już miał zmienić się w krwawą walkę, gdy mężny apostoł zjawia się wśród tłumu z obliczem spokojnym i postawą dostojną; na głos jego uśmierza się burza i zgraja cała rozchodzi się do domów.

 

Franciszek kazał prędko zbudować ołtarz, przybrał kościół, na ile tylko pozwoliły mu szczupłe fundusze, porozwieszał obrazy, ściany kazał obić materią i płótnem, umieścił wiele świec i w noc Bożego Narodzenia, tak drogą każdemu katolickiemu sercu, lud wierny mógł wysłuchać pierwszej Mszy św. w kościele, gdzie już od sześćdziesięciu lat święta Ofiara przestała się odprawiać. Apostoł rozdał Komunię św., którą wierni przyjęli z niewypowiedzianą pociechą, a potem przemówił do nich o tajemnicy Wcielenia z takim przejęciem, że wszyscy rozeszli się do domów opromienieni łaską Ducha Świętego, który przemawiał przez jego usta. Po odprawieniu drugiej Mszy św. o świcie, celebrował około godziny dziewiątej uroczystą sumę, na której miał szczęście widzieć zgromadzonych siedemset do ośmiuset osób, przybyłych z okolicznych wiosek, a nawet spoza rzeki Drance (3). Od owego pamiętnego dnia nigdy w tym kościele nie ustała Przenajświętsza Ofiara; a w niedziele i święta rozbrzmiewały tu solenne nabożeństwa, przy asyście księży, którzy zjeżdżali się z okolicy (4).

 

Stosownie do zapowiedzi, nie zaniechał Franciszek napisać do księcia sabaudzkiego ze skargą na syndyków miasta. "Wzniesienie ołtarza w kościele św. Hipolita, – mówi w swoim liście (5) – nie naruszyło bynajmniej traktatu w Nyon; a zresztą choćby i naruszyło, nie jest ich rzeczą o to się upominać; przecież nie zmuszano tu nikogo. Gorliwość, z jaką służę Waszej Wysokości, skłania mnie do powiedzenia, że bardzo wiele na tym zależy, aby Wasza Książęca Mość, pozostawiając protestantom tak zwaną przez nich wolność sumienia, zastrzeżoną traktatem w Nyon, we wszystkim dawał pierwszeństwo katolikom i ich kościelnym obrzędom".

 

Równocześnie napisał Święty do nuncjusza w Turynie, aby jak najprędzej wyjednał u księcia odpowiedź, "bo – mówił – jest to już ostatni wysiłek szatana, który spełznie na niczym, jeżeli za staraniem Waszej Przewielebności utrwali się tutaj kult katolicki z odpowiednią czcią i okazałością" (6).

 

Na odpowiedź księcia nie trzeba było długo czekać. "Uznajemy za dobre, – pisze pod datą 7 stycznia 1597 r. (7) – że Wasza Wielebność wzniosłeś ołtarz w kościele św. Hipolita i pochwalamy wszystko, co zostało uczynionym ku chwale Bożej i dla wykorzenienia herezji. Bolejemy nad tym, że stawiano opór Waszej Wielebności, ale niezmiernie cieszymy się, że został zwyciężonym. Prosimy postępować nadal z tą samą roztropnością, która jest cechą charakteru Waszej Wielebności".

 

Stosownie do życzenia, wyrażonego w poprzednim liście prepozyta, wysłał książę sabaudzki do Chablais senatora Favre z poleceniem obwieszczenia mieszczanom w Thonon jego książęcej woli. Szczęśliwy, że może dopomóc przyjacielowi w zbożnej działalności, zgromadził wysłannik księcia przedniejszych mieszczan i zapowiedział im stanowczym tonem, że jego Książęca Wysokość bierze pod swój protektorat wszystkich księży i katolików w kraju; a nadto życzy sobie, aby kult religii katolickiej stał się publicznym w Thonon, aby Msza św. była odprawiana uroczyście w kościele św. Hipolita i głoszone słowo Boże, na które dźwiękiem dzwonu zwoływać się będzie wiernych (8).

 

To obwieszczenie wywarło znakomite skutki, tym więcej, że Opatrzność sama postawiła senatora w możności czuwania nad jego wykonaniem. Zawakował właśnie urząd prezydenta Rady genewskiej i Karol Emanuel, na przedstawienie księcia de Nemours, zamianował pana Favre na tę wysoką, choć niezyskowną godność, pozostawiając mu tytuł i dochody senatora w Chambéry; zmusiło go to do zamieszkania na stałe w Annecy, gdzie przebywała Rada (9). Tutaj mając pod bokiem miasto Thonon i swego przyjaciela, mógł bardzo często do niego przyjeżdżać i z nim się widywać, oraz wspierać jego pracę swoim autorytetem; a każde jego zjawienie się w Thonon wywierało wielki wpływ na mieszkańców przez samo jego zachowanie się, pełne pobożności i religijnej powagi. Inny jeszcze powód sprowadzał prezydenta do Thonon; był to wzgląd na dobro własnej swej duszy. Razem z całą swoją rodziną pozostawał on pod kierunkiem duchownym świętego apostoła, często otwierał przed nim swoje sumienie i zasięgał rady; ten mąż uczony, autor "Kodeksu Fabriańskiego" i tylu innych dzieł, z prostotą dziecka szedł posłusznie za wskazówkami Świętego. Przez czternaście lat swego pobytu w Annecy nie zboczył nigdy z drogi doskonałości chrześcijańskiej; regularnie co tydzień przystępował do spowiedzi i Komunii św. i czerpał stąd tak niezwykłe męstwo i hart duszy, że kiedy zachorował niebezpiecznie, wśród najcięższych cierpień nie wydobyła się z ust jego żadna skarga. Nieraz, z psalmistą Pańskim i z św. Augustynem powtarzał: "Gotowe serce moje, o Boże! gotowe serce moje. Pomnażaj, Panie, cierpienia moje, bylebyś i cierpliwość pomnożył".

 

Tymczasem prepozyt otrzymał od nuncjusza, arcybiskupa Bari, wiadomość, że dzięki interwencji księcia i markiza de Lullin, kawalerowie zakonu św. Maurycego i Łazarza zgodzili się wreszcie na uposażenie sześciu parafij, wyznaczając dla każdej skromną roczną rentę; a jeden z nich, kawaler Bergera, ma niezwłocznie przyjechać do Thonon dla rozporządzenia funduszami.

 

Oczekując instalacji proboszczów, Franciszek postanowił spełnić posłannictwo, powierzone mu przez Stolicę Świętą. Teodor de Bèze, wyrocznia kalwinizmu, wywierał podówczas zgubny wpływ na umysły; mieszkał w Genewie i chociaż już zaczynał schodzić z pola, był to jednak ten sam słynny herezjarcha, który na dyspucie w Poissy z wielką energią powstawał przeciw wierze katolickiej. On to z Jakubem André, teologiem z Tubingi, wiódł w Montbéliard publiczną rozprawę, on przewodniczył synodom w la Rochelle, Nîmes i Bernie, w Paryżu głosił predykacje w pałacu Kondeusza, słowem pędził zapamiętale wszędzie, gdzie tylko mógł Kościołowi krzywdę wyrządzić. Liczył wówczas już 77 lat, a ten podeszły wiek ograniczył jego szkodliwą działalność; lecz sam urok jego imienia i rozgłos zdolności sprawiały, że kalwinizm miał w nim ostoję, a wiara katolicka najzaciętszego wroga. Wiedział o tym dobrze Ten, który ze stolicy Piotrowej śledził z wytężoną uwagą potrzeby Kościoła; a poruszony zaślepieniem starca, mającego już wkrótce stanąć przed Bogiem dla zdania sprawy ze swych uczynków, myślał poważnie o pozyskaniu tej duszy dla prawdziwej wiary. Rozumiał ile dobrego wyniknęłoby dla Kościoła z nawrócenia takiej osobistości, ale nie łudził się bynajmniej co do trudności przedsięwzięcia. Trzeba było pozyskać człowieka upojonego miłością własną i geniuszem, który uważał siebie za wyższego nad wszystkich i żadnej innej, prócz swojej, nie uznawał powagi. Należało opanować umysł subtelny, przebiegły i płodny w wykrętne rozumowania, który potrafił zawikłać najjaśniejszą prawdę i otoczyć sofizmatami najgruntowniejszy argument przeciwnika, aby następnie umknąć w labiryncie nieokreślonych i ciemnych dowodzeń. Trzeba było doprowadzić do uznania swych błędów człowieka, który był świadom swej rozległej i metodycznej erudycji, wodza, przywykłego do rozkazywania i rozmiłowanego w swej niezależnej, wysokiej pozycji (10).

 

Aby stanąć do walki z takim przeciwnikiem, trzeba było szermierza o niepospolitej sile i zdolnościach; takiego właśnie szukał Klemens VIII. Przyjechał wówczas do Rzymu O. Esprit de Beaume, kapucyn i ten wskazał Papieżowi apostoła z Chablais, jako męża najodpowiedniejszego do tak wielkiego posłannictwa, ze względu na jego naukę, łagodność i roztropność. Najwyższy Pasterz przyjął tę radę jako wyraz woli Bożej i po omówieniu sprawy z Ojcem Esprit, posłał go do Thonon, wręczając mu breve do Franciszka Salezego i polecając, aby ustnie wytłumaczył temuż zamiary Stolicy Świętej. "Z radością, mój Synu, dowiedzieliśmy się z ust Ojca Esprit, pisał Papież w swoim liście (11), ile dobrego dokonała twoja pobożność i gorliwość w Chablais. Ten zakonnik zawiadomi cię w naszym imieniu o zamiarze, odnoszącym się do chwały Bożej, który nam niezmiernie leży na sercu. Przyjmiesz jego słowa z tą samą wiarą, jak gdyby były przez nas wyrzeczone i zabierzesz się do dzieła z całą gorliwością, jakiej mamy prawo spodziewać się po tobie, znając twoją mądrość i poświęcenie dla nas i dla Stolicy Świętej".

 

Franciszek otrzymał breve po powrocie z Turynu i niczego nie zaniedbał, aby jak najlepiej wypełnić wolę Ojca Świętego. Usilnie polecił tę sprawę modlitwom biskupa i kapłanów, których uważał za godnych tajemnicy; złożył przy tym Bogu ofiarę z własnego życia; wiedział bowiem dobrze, że gdyby Genewczycy dowiedzieli się o celu jego podróży, kazaliby mu przypłacić głową śmiałość wtargnięcia do ich własnej stolicy dla pozbawienia herezji jej głównej podpory (12).

 

Tak uzbrojony do walki, św. apostoł kilkakrotnie w początkach 1597 r. jeździł do Genewy, lecz za każdym razem, będąc już w domu pastora, nie mógł spełnić misji, gdyż zastawał go zawsze w towarzystwie, a sprawa, z jaką przybywał, musiała być sam na sam załatwioną. Te podróże nie pozostały jednak bez skutku, bo uwydatniły jeszcze bardziej cnotę misjonarza. Nieraz gwałtowna burza zaskoczyła go na jeziorze, przez które musiał się przeprawiać, tak, że zdawało się, nie ujdzie z życiem. Nie tracił jednak zwykłego spokoju i owszem, jak później mówił, nigdy w życiu większego nie doznawał; a częste powtarzanie Imienia Jezus napełniało go taką ufnością, że nawet nie myślał o niebezpieczeństwie. We wzburzonych falach upatrywał obraz wściekłości, z jaką szatani rzucają się na dusze, aby je pogrążyć w przepaści grzechu i piekła (13). W czasie swych wycieczek do Genewy poznał w tym mieście pięciu czy sześciu katolików, którym przyobiecał przywieźć Komunię św. wielkanocną.

 

W końcu stycznia prepozyt przebywał w Annecy (14), gdy mu doniesiono, że kawaler zakonny Bergera, przyjechał do Chablais dla poboru podatków z zakonnych posiadłości i w celu uregulowania sprawy pensji proboszczów. Powrócił więc z pośpiechem i zaraz po przybyciu do Thonon, miał szczęście odebrać wyrzeczenie się błędów heretyckich od Piotra Fournier, który przed trzema laty był syndykiem miasta. Ze względu na wysokie stanowisko neofity, chciał Franciszek nadać temu aktowi jak największą powagę. Na kilka dni przed ceremonią zapowiedział o niej z ambony, wzywając lud do wzięcia w niej licznego udziału. W dniu oznaczonym (4 lutego) udał się do kościoła św. Hipolita, prowadząc syndyka za rękę. Towarzyszyło mu wielu katolików, którzy chcieli być świadkami wzruszającej uroczystości. Zbliżano się już do kościoła, gdy nagle, podmówieni przez rozgniewanych pastorów heretycy uderzyli na pochód, zarzucając jego uczestników gradem kamieni; kilka osób nawet ciężko poranili. Oburzeni katolicy, chcieli gwałt odeprzeć siłą, ale święty apostoł na to nie pozwolił. Nakazał procesji iść dalej, a kiedy lud wszedł do kościoła, stanął na progu, i tu, zwróciwszy się do napastników, łagodnymi słowy zdołał uśmierzyć ich wzburzenie; wszystko powróciło do dawnego spokoju, a sam akt odbył się w największym skupieniu, co wszyscy obecni przypisywali jedynie cudowi (15).

 

Za przykładem pana Fournier poszła niedługo większa część parafii Brens i mieszkańcy wioski Saint-Julien, w obwodzie Ternier. Wśród tych pocieszających nawróceń czas prędko płynął i zbliżył się Wielki Post. Zaczął go Franciszek od posypywania głów popiołem w kościele św. Hipolita, przy czym pięknie przemówił o potrzebie dobrych uczynków (19 lutego). Rzecz dziwna: ta ceremonia, która zwykle tyle zbawiennych myśli budzi, a depcząc pychę człowieka, przypomina mu, że jest prochem i w proch się obróci, wywołała krytykę i szyderstwo ze strony heretyków. Akt sypania popiołu nazwano niedorzecznością, głupstwem i śmiesznością, przynoszącą hańbę ojczyźnie. Od drwin przyszło do złośliwych dowcipów, potem do oburzenia, a wreszcie do rozruchów. Kiedy w następny piątek Franciszek szedł przez ulicę, gromada heretyków po zbójecku uderzyła na niego. Na szczęście nie zgadzali się pomiędzy sobą, bo jedni pragnęli uprowadzić go do więzienia i tam zamknąć jako szaleńca, inni chcieli jako złoczyńcę ukamienować. Gdy tak spierali się z sobą, święty apostoł spostrzega drzwi pod jakimiś schodami; rzuca się w nie i z okrzykiem: "Kto się w opiekę podda Panu swemu", uchodzi szczęśliwie z rąk nieprzyjaciół (16).

 

Koło 1-go marca, kawaler Bergera przystąpił do rozdawania żywności i pieniędzy, przeznaczonych na utrzymanie proboszczów; ale dał tylko część tego, do czego przedtem zakon się zobowiązał tak, że zamiast sześciu proboszczów, mógł Franciszek zainstalować tylko trzech. Przy tym kościoły w całej prowincji były w opłakanym stanie. Brakowało wszystkiego: kielichów, mszałów, bielizny kościelnej, aparatów kapłańskich, przede wszystkim zaś ołtarzy. Lud, zubożały przez wojny, nie mógł zdobyć się na ofiary, a książę nie spieszył z pomocą. Pomimo to zdołał Franciszek obsadzić jeszcze jedno probostwo w malutkiej wiosce Cervens (16 marca). Nie tracił przy tym czasu. Pisał list za listem, to do księcia, to do nuncjusza, przedstawiając potrzeby katolików i prosząc dla nich o pomoc. Miewał nauki pasyjne, a w ciągu Wielkiego Tygodnia przygotowywał wiernych do Komunii wielkanocnej. Przy słuchaniu spowiedzi odczuwał czasem wielkie znużenie, ale pobożność penitentów niewysłowioną pociechą napełniała jego serce. Trzy ostatnie dni przed Wielkanocą, poświęcił słuchaniu spowiedzi żołnierzy, przybyłych z Martinengo.

 

Nieostrożność, jakiej dopuścił się jeden z nich, świadczy o dobrym usposobieniu wojska. Przyszedł do swoich kolegów w czasie śniadania, a widząc jak smacznie zajadają, zapomniał, że ma przystąpić do Komunii św. i razem z nimi zasiadł do stołu. Niedługo potem wyszła Msza święta. W chwili Komunii nasz żołnierz zbliżył się wraz z drugimi do ołtarza. Spostrzegli to jego towarzysze i robili mu z tego powodu gorzkie wymówki; sam oficer ostro go upomniał, za grzech śmiertelny poczytując jego postępek. Biedak zmartwił się ogromnie; jęczał, wzdychał i płakał. Inni żołnierze, litując się nad jego smutkiem, poradzili aby poszedł do "dobrego ojca", tak bowiem nazywali świętego apostoła. Biedak usłuchał rady, ale kiedy znalazł się wobec męża Bożego, nie był w stanie słowa przemówić; rzucił się tylko do jego stóp, głośno szlochając.

 

– Cóż ci się stało, moje dziecko – zapytał ze współczuciem Franciszek. – Nie trap się, proszę, powiedz w czym mógłbym ci dopomóc.

 

– Ach, ojcze, – powiedział żołnierz – dopuściłem się strasznej zbrodni.

 

– Ależ, mój drogi, – odezwał się prepozyt – czy nie wiesz, że Bóg jest nieskończenie miłosierny i nie ma grzechu, którego by nie chciał odpuścić, byleby tylko w sercu grzesznika widział prawdziwą skruchę. Nie bój się, powiedz coś zrobił.

 

– Ojcze mój, przyjąłem Komunię św. po śniadaniu; zlituj się, ratuj moją duszę, inaczej zginę na wieki.

 

– A czy to z rozmysłem uczyniłeś?

 

– O nie, drogi ojcze, uczyniłem to tylko przez roztargnienie; upewniam cię, że tysiąc razy wolałbym umrzeć, aniżeli dopuścić się czegoś podobnego.

 

– W takim razie, bądź spokojny, synu, – rzekł Franciszek – Pan Jezus z pewnością ci przebaczył; pociesz się i wiedz, że rozpacz, której się oddajesz, daleko jest cięższym grzechem, aniżeli poprzednia, niedobrowolna wina.

 

– Bogu niech będą dzięki – odezwał się żołnierz – ale jaką pokutę mam odprawić za ten grzech?

 

– Odmów jedno Ojcze nasz i Zdrowaś Maryjo – powiedział Franciszek.

 

– Jak to! – zawołał zdumiony żołnierz, – tak mała pokuta za tak ciężkie przewinienie!

 

– Idź w pokoju, mój synu, zrób co powiedziałem a wszystko będzie dobrze.

 

Te słowa uspokoiły poczciwego żołnierza, odszedł uszczęśliwiony i tak przywiązał się odtąd do Świętego, że chciałby był z nim ciągle przebywać (17).

 

Po Wielkiejnocy zamierzał Franciszek spróbować znowu, czy nie uda mu się rozmówić z pastorem Bèze. Włożył pięć konsekrowanych hostyj do małej srebrnej puszki, w której zwykle nosił wiatyk dla chorych, umieścił ją na piersiach i wraz z kanonikiem Ludwikiem Salezym puścił się w drogę do Genewy. Przybył tam we wtorek wielkanocny, 8 kwietnia i stanął w zajeździe l'Ecu de France (18). Zaledwie wszedł do pokoju, gdy nagle wbiegła za nim miejscowa służąca hotelowa, Jakubina Coste, i rzuciwszy mu się do nóg ze łzami, opowiedziała historię swojego życia. Była to wiejska dziewczyna, pasterka; dostała się na służbę do pewnego bogatego kalwina w Genewie, który używał wszelkich sposobów, aby ją skłonić do zmiany religii. Nic nie pomogło. Jakubina w swoich przekonaniach zachwiać się nie dała i co niedziela i święto uczęszczała do pobliskiej miejscowości, gdzie odbywała się Msza św. W końcu, widząc, że w domu owego kalwina wierze jej grozi coraz większe niebezpieczeństwo, opuściła swojego pana i przyjęła miejsce służącej we wspomnianej oberży w nadziei, że będzie mogła usługiwać katolikom, zwłaszcza kapłanom i zakonnikom, którzy by tam zajeżdżali. Była obecna dyspucie, którą na placu Molarda odbył prepozyt z pastorem la Faye, cieszyła się niewymownie, gdy odniósł zwycięstwo i od owej chwili marzyła tylko o zobaczeniu się z nim. Chciała, aby jej powiedział, co ma czynić dla podobania się Bogu. Franciszek wysłuchał z zajęciem opowiadania, a podziwiając działanie łaski w tej szczerej i prostej duszy, utwierdził ją w dobrych postanowieniach i udzielił wielu mądrych rad. Po spowiedzi kazał jej przygotować się do Komunii św., miał bowiem na sobie puszkę z konsekrowanymi hostiami.

 

– Ale, mój ojcze, – odezwała się z prostotą służąca – jakżeż to będzie, kiedy nie masz ministranta?

 

– Nie troszcz się o to, córko, – odpowiedział – nasi Aniołowie Stróżowie, którzy nas nigdy nie odstępują, i teraz służyć nam będą za ministrantów. Wszak to ich zadanie – towarzyszyć wszędzie Przenajświętszemu Sakramentowi. Lecz – dodał – dam ci tylko połowę hostii, bo nie mam przy sobie więcej nad pięć komunikantów, które obiecałem przywieźć pięciu poczciwym katolikom w tym mieście. Jednak bądź pewna, że pod połową hostii nie mniej otrzymasz, niż gdybyś całą przyjęła, bo w każdej cząstce ukryty jest twój Stwórca i Zbawiciel, wraz ze wszystkimi skarbami i zasługami swej św. Męki (19).

 

Po rozstaniu się z Jakubiną, pośpieszył misjonarz do Teodora Bèze (20). Pastor przechadzał się samotnie w jednej z sal swego domu, gdy wprowadzono Franciszka. Nowoprzybyły powitał grzecznie starca, wymienił swoje nazwisko i oświadczył, że wiele słyszał o mądrości pana pastora, o jego głębokiej wiedzy i wymowie, o licznych towarzyskich i społecznych jego przymiotach i dlatego pozwolił sobie przyjść, aby mu złożyć należne uszanowanie i poufnie z nim porozmawiać o niektórych kwestiach wielkiej doniosłości.

 

Te słowa, wypowiedziane z wielką uprzejmością, a także powabna postać Franciszka i słodki wyraz jego twarzy, zjednały mu jak najlepsze przyjęcie. Pastor poprowadził gościa do swego pokoju na poufną pogadankę. Z początku toczyła się rozmowa o przedmiotach obojętnych.

 

– Panie – rzekł wreszcie Franciszek – teraz dopiero przekonałem się, że opinia publiczna nie myli się, zaliczając cię do rzędu najznakomitszych ludzi. Od dawna już pragnąłem zobaczyć się z tobą; miałem nadzieję, że wysłuchasz mnie z dobrocią i szczerze odpowiesz na zapytania, które chciałbym ci przedłożyć (21).

 

Bèze nie wiedział, do czego ten wstęp prowadzi; przez długą chwilę milczał, jakby wahając się co odpowiedzieć.

 

– Panie, – dodał apostoł – nie lękaj się, spojrzyj na mnie; wszak widzisz, że nie wyglądam na człowieka, któryby podstępnie chciał z tobą poczynać.

 

– Ujmuje mnie pan swoją grzecznością – odparł Bèze – zachowanie pańskie zachwyca mnie. Podziwiam jego spokój i otwartość. Zawsze pragnąłem znaleźć podobne przymioty w tych, którzy prowadzą dysputy religijne. Pytaj mnie, o co chcesz; będę się starał rozwiązać wszelkie przedstawione mi kwestie, z tą znajomością rzeczy, do jakiej dają mi prawo odbyte studia i długoletnie doświadczenie.

 

– A więc – zapytał Franciszek – zechciej mi pan przede wszystkim powiedzieć, czy w Kościele rzymsko-katolickim można dostąpić zbawienia? (22)

 

To pytanie wprawiło w kłopot pana Bèze: Jeżeli odpowie "nie", będzie to znaczyło, że do chwili wystąpienia Lutra i Kalwina nie było prawdziwego Kościoła na świecie, a takie twierdzenie zadałoby kłam słowom Chrystusa Pana, który przyobiecał być ze swoim Kościołem "po wszystkie dni, aż do skończenia świata". Jeżeli powie "tak", uzna tym samym Kościół rzymsko-katolicki za prawdziwy Kościół Jezusa Chrystusa, bo protestanci jednozgodnie wówczas utrzymywali, że poza prawdziwym Kościołem nie masz zbawienia. Nie wiedział więc co odpowiedzieć i przez jakiś czas siedział milcząc, zapatrzony w jeden punkt pokoju. Po chwili wstał i przeszedł do swego gabinetu; widocznie chciał głębiej zastanowić się nad odpowiedzią. Pozostał tam około kwadransa, a do uszu Franciszka dochodził odgłos jego niejednostajnych kroków, skąd wnosił, że w duszy biednego pastora odgrywa się straszna walka i uczuł dla niego wielką litość. O jak biednymi są, myślał, ci, którzy oddalają się od prawdziwej owczarni i jak gorąco dziękować należy Bogu, że nas przy prawdziwej wierze zachować raczył (23).

 

Wreszcie Bèze powrócił; był blady, a na twarzy jego malowało się znużenie. Przeprosił gościa, że pozwolił mu tak długo na siebie czekać, a potem odezwał się do niego:

 

– Panie, ujęty twą szczerością, pragnę nawzajem otworzyć przed tobą serce. Pytałeś mnie, czy można się zbawić w rzymskim Kościele? Odpowiadam bez wahania, że "tak". Jest to niezaprzeczona prawda i nie ma żadnej wątpliwości, że wasz Kościół jest matką wszystkich Kościołów (24).

 

– Serdecznie dziękuję panu za odpowiedź – odparł Franciszek. – A teraz niech mi wolno będzie zadać drugie pytanie: Ponieważ w Kościele rzymsko-katolickim można osiągnąć zbawienie, więc proszę mi powiedzieć, dlaczego wyznawcy Kalwina, chcąc zaszczepić we Francji swą wiarę, tyle krwi tam przelali, po co te wszystkie gwałty i mordy, po co wojny, pożogi i rzezie?

 

I rozwijając dalej poruszony temat, z gorącym uczuciem odmalował apostoł przed oczami starca straszny obraz klęsk i spustoszeń, jakich we Francji dokonała herezja. Pastor Bèze, który był jednym z inicjatorów wojny domowej i najusilniej płomień jej podżegał, zdawał się przygnębiony. Przez czas jakiś nie mówił nic, przechadzając się wielkimi krokami po sali; wreszcie stanął przed Świętym i głosem drżącym i przerywanym odezwał się:

 

– Widzisz, mój panie, jakkolwiek w rzymskim Kościele można dostąpić zbawienia, były w nim nadużycia, które należało usunąć. Powiedz mi na przykład, jak niedorzeczną jest wasza zasada, że bez dobrych uczynków zbawić się nie można. Wmawiacie w lud, że sama wiara nie wystarcza aby się dostać do nieba. Cóż! kiedy najczęściej nie pełnimy dobrych uczynków; więc postępując wbrew sumieniu, idziemy na potępienie. Trzeba było ratować dusze, które swoimi naukami strącacie do piekła; dlatego okazała się konieczność nowej religii, która przyjmując za dogmat zasadę, że sama wiara bez uczynków wystarcza, ułatwiałaby tym sposobem zbawienie (25).

 

– Jeżeli bez dobrych uczynków – odrzekł Franciszek – można dostąpić zbawienia, jakże wytłumaczyć liczne ustępy z Pisma świętego, w których czytamy, że aby być zbawionym, nie dosyć jest unikać złego, należy przy tym czynić dobrze. Proszę sobie przypomnieć słowa, zapisane u św. Mateusza w rozdziale XXV: "Idźcie ode mnie przeklęci w ogień wieczny, który zgotowany jest diabłu i aniołom jego; albowiem łaknąłem, a nie daliście mi jeść, pragnąłem, a nie daliście mi pić. Byłem gościem, a nie przyjęliście mnie; niemocnym i w ciemnicy, a nie nawiedziliście mnie". Czyż stąd jasno nie wynika, że dobre uczynki ściśle i surowo są nam nakazane, ponieważ samo ich opuszczenie jest dostatecznym powodem do skazania duszy na ogień wieczny? Pańska szczerość i otwartość dają mi pewną rękojmię, że jeśli tego argumentu jakim gruntownym twierdzeniem nie zdołasz odeprzeć, bezwątpienia poddasz się w tym względzie orzeczeniu Kościoła katolickiego (26).

 

Bèze aż do tej chwili zachowywał stoicką powagę; ale po ostatnich słowach Franciszka nie mógł już zapanować nad sobą; poczerwieniał cały, a zapalając się coraz większym gniewem, wybuchnął oburzeniem na papistów.

 

– Panie, – rzekł Franciszek z najzupełniejszym spokojem – patrząc na zimną krew, jaką zachowywałeś na początku rozmowy, sądziłem, że wierzysz z całą pewnością w prawdziwość swojej religii, a naszą uważasz za błędną; tymczasem obecne pańskie oburzenie przekonywa mnie, że uznałeś siłę moich dowodów i nie jesteś w stanie im zaprzeczyć. Przepraszam bardzo! Nie przyszedłem tutaj, aby panu wyrządzić przykrość, pragnąłem tylko porozmawiać z nim o kilku spornych punktach i przekonać się osobiście, jakie jest pańskie zapatrywanie. Chciałem także przedstawić niektóre moje zarzuty; ale jeżeli tym rozgniewałem pana, proszę mi darować. Przyrzekam, że odtąd nigdy nie poruszę z panem żadnej kontrowersyjnej kwestii.

 

Zawstydzony słowami Franciszka, Bèze zaczął żałować swego uniesienia i starał się je usprawiedliwić religijną żarliwością. Chcąc zaś swój błąd naprawić, prosił Franciszka, aby go odwiedzał jak najczęściej, obiecując, że zawsze mile go przyjmie i nigdy nie podda się rozdrażnieniu, bez względu na to, jaki będzie przedmiot rozmowy (27).

 

Tak zakończyła się trzygodzinna konferencja z pastorem Bèze. Przedłużona wizyta Franciszka wzbudziła obawy w domownikach Pastora i w kilku innych osobach, czekających w przedpokoju. Podejrzenie przybrało szersze rozmiary, udzielano go sobie nawzajem i w całym mieście rozeszła się pogłoska o niebezpiecznym przybyszu, przed którym trzeba się mieć na baczności.

 

Franciszek nic sobie nie robił z tej gadaniny. I owszem, kiedy dowiedział się od przechodzącego ulicą żołnierza z Allinges, że w mieście jest ciężko chory katolik, który mieszka w domu heretyka, Abrahama Joly, udał się tam natychmiast z ostatnią posługą. Daremnie mu przedstawiano, że naraża życie na niebezpieczeństwo; bo gdyby Genewczycy dowiedzieli się, że mimo wydanych przez nich surowych nakazów, ośmiela się spełniać obrzędy katolickie w ich mieście, zamordowaliby go niezawodnie. Obawa, aby chory nie umarł bez Sakramentów świętych, przemogła w nim wszelkie inne względy. Gdy przybył do domu, w którym mieszkał chory, kazał się do niego zaprowadzić; mile go pozdrowił, pocieszył, a potem polecił obecnym ustąpić, mówiąc, że musi z konającym sam na sam pozostać. Wszyscy, jakkolwiek heretycy, usłuchali go natychmiast; nikomu nawet na myśl nie przyszło, aby mu przeszkodzić w spełnieniu kapłańskiego obowiązku, tym mniej, aby go zadenuncjować. Niewiadomo, czy jego majestatyczna postawa taką cześć we wszystkich wzbudziła, czy też Bóg sam usta im zamknął; dość, że Święty wysłuchał spokojnie spowiedzi chorego i zaopatrzył go wiatykiem na drogę wieczności, a spełniał te wszystkie czynności z takim spokojem ducha, z taką pogodą na twarzy, jakby się znajdował wśród katolików. Żołnierz, który go przyprowadził i był świadkiem pobożnej ceremonii, tak był zbudowany zachowaniem się misjonarza, że od tej chwili powziął dla niego prawdziwe uwielbienie (28).

 

Nazajutrz zajął się Franciszek owymi pięcioma katolikami, o których wspomnieliśmy wyżej. Umocnił ich w wierze, wyspowiadał, udzielił Komunii św., a po spełnieniu obowiązku, z sercem wezbranym boleścią, opuścił następnego dnia Genewę. Gdy Ludwik Salezy zapytał go o powód smutku, odpowiedział:

 

– Ach, drogi bracie, Pan Jezus płakał nad ukochaną przez siebie, a niewdzięczną Jerozolimą, a ja nie miałbym opłakiwać naszej biednej Genewy? (29)

 

Opuściwszy Genewę, pojechał Franciszek na kilkutygodniowy wypoczynek do zamku Thorens-Sales. W tym czasie uczestniczył w synodzie, który odbył się w Annecy, w połowie kwietnia.

 

Z Sales napisał do nuncjusza w Turynie, prosząc go, aby użył całego wpływu u księcia w sprawie pana d'Avully, którego protestanci chcieli koniecznie złożyć z urzędu w Zgromadzeniu starszych. Drugą sprawą, którą polecił nuncjuszowi, była prośba o wyjednanie u księcia pozwolenia na przeprowadzenie reformy w opactwach Aulps i Abondance. Te dwa klasztory, położone na pograniczu pomiędzy Chablais i Faucigny, odstąpiły od pierwotnej karności. Franciszek czynił co mógł, aby je skłonić do ścisłego zachowywania reguły, ale gdy mu się to nie udawało, wniósł skargę naprzód do Stolicy Świętej przez wspomnianego wyżej nuncjusza, a potem do księcia sabaudzkiego i senatu w Chambéry. Opat z Abondance, przerażony skutkami, jakie z powyższych zażaleń mogły wyniknąć dla doczesnych spraw klasztoru, spiesznie wysłał do księcia i do nuncjusza listy z wielkimi pochwałami dla swoich zakonników i z gorzkim utyskiwaniem na rzekomą dwulicowość i nieszczerość Franciszka. Na szczęście obydwaj: książę i nuncjusz, poznali się na wybiegu i zanim przystąpiono do reformy klasztoru, Karol Emanuel zmusił opata do utrzymywania własnym kosztem kaznodziejów w Evian i zobowiązał go do składania corocznie znacznej jałmużny na rzecz Klarysek, znajdujących się w tymże mieście, które były w ostatniej nędzy (30).

 

W dwa lub trzy dni po wysłaniu listu do nuncjusza, pojechał Franciszek do Annecy i stamtąd 21 kwietnia wysłał list do Papieża ze sprawozdaniem o swej bytności u pastora Bèze. "Przekonałem się, pisze (31), że pastor ma kamienne serce, od dawna już zatwardziałe w złem. Nie zdołałem zachwiać jego przekonań, a przynajmniej nie widziałem w nim chęci odstąpienia od nich. Nie wątpiłbym wszakże o jego nawróceniu, gdyby dostęp do niego był łatwiejszy i gdyby można bezpiecznie, a spokojnie z nim porozmawiać. Najlepiej byłoby urządzić publiczną dysputę z pastorami, o ile Wasza Świątobliwość pozwoliłby na to. W rzeczach tak trudnych i tak niezmiernie ważnych już i to należy uważać za wygraną, że przełamało się pierwsze lody". Święty apostoł zawiadomił następnie najwyższego Pasterza, że mieszkańcy z Gex i Gaillard usilnie proszą o pozwolenie powrotu do prawdziwej wiary, ale Genewczycy, którzy w imieniu króla francuskiego opanowali ten kraj, utrudniają im ten zamiar. Dlatego Święty błaga Papieża, aby swą interwencją wymógł na Henryku IV, świeżo nawróconym do wiary, przedsięwzięcie odpowiednich kroków w celu zniesienia podobnej tyranii i zmuszenie republiki genewskiej do obdarzenia wszystkich obywateli wolnością sumienia.

 

Odpowiedź Klemensa VIII była nadzwyczaj przychylna (32). Ojciec Święty chwalił gorliwość Franciszka, zachęcał go, aby dalej prowadził zaczęte dzieło i przyrzekł napisać do króla francuskiego, aby skłonić go do obrania środków, pomocnych apostolskiej gorliwości misjonarza.

 

W Annecy Franciszek, zamiast wypocząć, załatwiał ważne sprawy. Kilkakrotnie odwiedził O. Cherubina, który przyjechał do miasta na kazania pasyjne, a podczas zimy głosił z powodzeniem słowo Boże, w okolicach Annemasse. Dowiedziawszy się, że zakonnik ten podjął się odbyć publiczną dysputę z pastorami, niezwłocznie napisał do nuncjusza z prośbą o odpowiednie upoważnienie. Najwięcej leżała mu na sercu sprawa uzyskania robotników dla plonów, które już były bliskie żniwa. Nie tylko w Chablais, ale i w okręgu Ternier domagano się gwałtownie proboszczów; tymczasem niepodobna było zaradzić potrzebie. Kawalerowie zakonu św. Maurycego i Łazarza sprzeniewierzyli się swoim obietnicom; a zamiast tego, do czego się zobowiązali, wypłacili śmiesznie małą sumkę 100 florenów i 30 miar (33) żyta. Święty apostoł spodziewał się, że z Annecy będzie mógł zabrać pewną liczbę kapłanów, ale nadzieja zawiodła tak, że na misje zjawił się tylko Ojciec Esprit, kapucyn (34).

 

Ten dobry i uczony zakonnik, zaraz po przybyciu do Thonon, odważył się wyzwać na publiczną rozprawę kalwińskiego pastora. Było to 23 maja, nazajutrz po Wniebowstąpieniu. O. Esprit udał się na kazanie pastora Viret. Wyszedłszy z kościoła przed końcem nabożeństwa, zaczekał przed drzwiami na kaznodzieję; powitał go grzecznie i poprosił, aby zechciał stwierdzić niezbitymi dowodami to, co na kazaniu powiedział. Za całą odpowiedź, pastor obrzucił go potokiem obelg.

 

– Daruje pan – zauważył z zimną krwią O. Esprit – ale taka odpowiedź nie starczy za dowody.

 

Viret wpadł w wielki gniew i okrył Ojca nowym gradem obelg. Słysząc to, jakiś mieszczanin, kalwin, wziął pod rękę pastora i uprowadził go siłą na stronę. Inni tymczasem znieważali kapucyna.

 

– Któż cię tu przysłał, niegodziwcze – wołali. – Jakim prawem przychodzisz nam pokój zakłócać?

 

– Precz z papistą! – krzyczały kobiety.

 

Wrzawa i oburzenie wzrastały i można było obawiać się najgorszych następstw. Franciszek, zawiadomiony o zajściu, przybył spiesznie i nawet najbardziej zawziętych zdołał słodyczą rozbroić, przekonał ich, że podobnym postępowaniem ściągają na siebie gniew księcia sabaudzkiego, z którego rozkazu misjonarze głoszą kazania i rozprawiają o rzeczach wiary (35).

 

Jednakże Święty ostrzegł Ojca Esprit, aby na przyszłość działał z większą oględnością, a zamiast jątrzyć i rozgoryczać serca, starał się pozyskiwać je dobrocią. Równocześnie doniósł księciu sabaudzkiemu o zdarzeniu. W liście prosił księcia, aby dał poznać heretykom, jak dobrze byłoby przez niego widzianym, gdyby zechcieli posłuchać argumentów kapłanów katolickich, stosownie do traktatu zawartego z Berneńczykami. "Niech Wasza Książęca Mość, pisał, zaznaczyć raczy, że nie zmusza nikogo do zmiany wyznania, lecz powodowany pragnieniem ich wiekuistego dobra, wzywa do poważnego zastanowienia się nad religią katolicką. Niech dobrze poznają prawdy, na których się ona opiera, a potem niech idą spokojnie za głosem sumienia". W tym samym duchu napisał Franciszek do nuncjusza (36).

 

Jednocześnie dowiedział się nasz Święty, że biskup ciężko zachorował i wzywa go do siebie. Wyjechał natychmiast do Annecy, skąd wyprawił na swoje miejsce kanonika Rogès. Zaledwie biskup de Granier powitał swego ukochanego syna, nadeszła od Papieża bulla, upoważniająca kapucynów do odbycia publicznej dysputy. Ponieważ ostateczne rozstrzygnięcie tej sprawy pozostawił Papież biskupowi, ten wezwał do siebie O. Cherubina, kazał mu sporządzić na piśmie oświadczenie, że gotów jest do rozprawy i posłał je do Genewy przez kanonika Ludwika Salezego (37). Franciszek ze swej strony zawiadomił nuncjusza o zaszłych wypadkach, a jednocześnie doniósł, że za radą swoich przyjaciół postanowił wziąć udział w konkursie na probostwo parafii Petit-Bornand (38), osieroconej przez śmierć dotychczasowego proboszcza, Jakuba Bally. Ponieważ konkurs miał odbyć się dopiero 30 czerwca, wrócił zatem do swojej drogiej trzódki w Chablais i tam zainstalował dwóch nowych proboszczów w Brens i w Bernex (39).

 

W tym czasie, jak twierdzi Karol August Salezy, jeden z pastorów krainy Vaud, nazwiskiem Galletier, przyjechał z własnej inicjatywy do Thonon, aby pomówić z prepozytem o rzeczach dotyczących wiary. Widywał się z nim niejednokrotnie i z pomocą jego nauk poznał prawdę i świętość religii katolickiej. Oświadczył szczerze, że jest w błędzie, lecz nie miał dość siły, aby zaraz uczynić wyznanie wiary katolickiej. Po powrocie do kraju nie taił się ze swymi przekonaniami, dlatego Berneńczycy, którzy mieli Vaud w swoim posiadaniu, wytoczyli mu proces i skazali na śmierć.

 

23-go czerwca otrzymał Święty od Klemensa VIII breve, w którym Papież wezwał go do ponowienia bezskutecznych dotychczas usiłowań nawrócenia pastora Bèze (40).

 

Franciszek gotów był spełnić wolę najwyższego Pasterza. Przedtem jednak udał się na konkurs w Petit-Bornand, świetnie wywiązał się z egzaminu i otrzymał tytuł zarządzającego dochodami tej parafii, zanim nie nadejdzie nominacja od Papieża, gdyż okazało się, że Stolica Święta zastrzegła sobie obsadzenie tego probostwa. Tymczasem jednak, Mikołaj Bally, brat zmarłego proboszcza, przedstawił w Rzymie uczyniony przez nieboszczyka, prawdziwy, czy też sfałszowany akt zrzeczenia się probostwa na jego korzyść, wskutek czego otrzymał dnia 4 lipca dyplom na proboszcza od samego Papieża.

 

Ominęło Franciszka to beneficjum, którego dochody pozwoliłyby mu zrobić wiele dobrego w Chablais, natomiast wynikły stąd dla niego wielkie przykrości; ale Święty o tym jeszcze nie wiedział. Nie domyślając się niczego, zdał na Opatrzność załatwienie sprawy i z prezydentem Favre wyjechał do Genewy.

 

Skoro przybyli do pastora Bèze, wprowadzono ich do sali, w której za chwilę miał ukazać się gospodarz domu. Na ścianie wisiał obraz Kalwina z następującym napisem:

 

Hoc vultu, hoc habitu Calvinum sacra docentem,

Geneva felix audiit,

Cujus scripta piis toto celebrantur in orbe,

Malis licet ringentibus.

 

Co znaczy: "Oto prawdziwe rysy i dokładna podobizna Kalwina, apostoła prawdziwej religii. Genewa miała szczęście słyszeć jego naukę, a pobożni ludzie, nie zważając na gniew i zapalczywość złych, po całym świecie wysławiają jego pisma".

 

Obaj wzięli się zaraz do przerobienia tych niedorzecznych wierszy, co przez zastąpienie trzech słów innymi wyrazami prędko im się udało. W tej chwili wszedł Bèze:

 

– Panie – odezwał się apostoł – zanim dostąpiliśmy zaszczytu zobaczenia pana, zastanawialiśmy się nad piękną poezją pańską, podziwialiśmy gładki jej styl i rytm, ale pozwolę sobie powiedzieć, że aby ten czterowiersz był bardziej zgodny z prawdą i złotymi literami mógł być przekazany potomności, należałoby go zmienić w następujący sposób:

 

Hoc vultu, hoc habitu Calvinum falsa docentem,

Geneva demens audiit,

Cujus scripta piis toto damnantur in orbe,

Malis licet ringentibus (41).

 

Co znaczy: "Oto prawdziwe rysy i dokładna podobizna Kalwina, apostoła fałszywej religii. Genewa na tyle była szalona, że go słuchała; a pobożni ludzie, nie zważając na gniew i zapalczywość złych, po całym świecie potępiają jego pisma".

 

Te słowa, wypowiedziane z całą szczerością, nie zrobiły na pastorze złego wrażenia; przyjął gości bardzo grzecznie. Franciszek przedstawił swojego przyjaciela; Bèze oświadczył, że uważa sobie za wielki zaszczyt poznać męża tak niepospolitych zasług i zaczął rozprawiać o nader uczonych kwestiach. Nie tego pragnął Franciszek; chcąc zatem skierować rozmowę na przedmiot religijny, zwrócił uwagę na dzieła Ojców Kościoła, grubo pokryte kurzem, których cały stos nagromadzono w jednym kącie pokoju i zapytał, co to za księgi? (42)

 

– Ach, to dzieła dawnych Ojców, które podług mnie niewiele warte – odpowiedział Bèze i machnął ręką z politowaniem.

 

– Ja, przeciwnie, – odparł prepozyt – ponad wszystko je cenię.

 

I biorąc do ręki pierwszy lepszy tom, otworzył go; było to dzieło św. Augustyna. Odczytał jeden ustęp, w którym święty doktor dowodzi, że łaska pozostawia człowiekowi wolną wolę.

 

– Trudno pojąć, – odezwał się Bèze – aby człowiek bez przynaglenia Ducha Świętego mógł cokolwiek dobrego uczynić, bo nasze współdziałanie nigdy tu wystarczyć nie może.

 

To znaczy, że Duch Święty zarówno do dobrego, jak i do złego duszę pobudza, zatem Bóg sam czyni wszystko, a człowiek jest w Jego ręku tylko bezduszną machiną; tak uczą przywódcy protestantyzmu, którzy zaprzeczają wolnej woli człowieka. Dla sprostowania grubego błędu pastora, Franciszek użył bardzo przystępnego porównania:

 

– Zegarmistrz – mówił – sporządza zegarek według prawideł swojego kunsztu; nastawia go potem na odpowiednią godzinę i nakręca, aby maszynerię w ruch wprawić; poczym wskazówki zegarka, jakby z własnego popędu, przebiegają wszystkie godziny na cyferblacie, mocą ruchu, jaki im z początku nadano. To samo dzieje się z duszą grzesznika. Skoro Duch Święty pobudzi ją do serdecznej skruchy, ona ze swej strony powinna współdziałać z pierwszym natchnieniem, aby otrzymać odpuszczenie grzechów; następnie, wciąż pracując z łaską, przebiega dalsze stopnie oczyszczenia i usprawiedliwienia.

 

Bèze, uderzony tak właściwym i naprędce przytoczonym porównaniem, przyznał, że ono wybornie rozwiązywało kwestię, która dotąd wydawała mu się niezmiernie zawiłą. Ale Franciszek, obawiając się, aby pastor, zapominając o przysłowiu, że wszelkie porównanie chroma, ze zbytecznego wpatrywania się w podobieństwo, nie zaczął go naginać do swojego błędu, prędko dodał:

 

– Jednakże wielka zachodzi różnica między działaniem Boga a zegarmistrzem; ten zmusza zegar do ruchu przez nakręcanie sprężyny tak, że zegar nie może dowolnie raz iść, a drugi raz nie iść; gdy tymczasem Bóg, w dziele naszego usprawiedliwienia, nie zadaje nam bynajmniej przymusu. Jego łaska pozostawia nam zupełną wolność; nalega, pociąga wolę, ale jej nie krępuje. Możemy zawsze przyjąć albo odrzucić poruszenia łaski, która nagląc nas usilnie do wykonania jakiegoś dobra, jednocześnie słodko pobudza wolę, aby czyniła to mile i chętnie. "Umiłowałem cię miłością wieczną i dlatego przyciągnąłem cię, litując się" (43), mówi Bóg przez usta Jeremiasza. Bóg pociąga, ale gwałtu nie zadaje. "Byś wiedziała dar Boży i kto jest, co ci mówi: Daj mi pić, tedybyś go snać była prosiła, a dałby ci wodę żywą" (44), odezwał się Pan Jezus do Samarytanki, jakby chciał powiedzieć: – Od ciebie zależało prosić mnie o tę wodę, ale gdybyś nie chciała o nią prosić, nikt nie zmusiłby cię do tego. – Wierzaj mi, panie, – dodał Franciszek – że św. Augustyn takie a nie inne znaczenie przypisuje wspomnianym słowom Chrystusa Pana; zatem utrzymywać, że człowiek nie ma swobody co do przyjęcia albo odrzucenia łaski, znaczyłoby przeczyć Pismu św., Ojcom Kościoła i samemu doświadczeniu. Sobór Trydencki potępia podobne twierdzenie i bardzo słusznie. Niechże się więc pan strzeże takiego bluźnierstwa, bo inaczej w Bogu upatrywałbyś główną przyczynę zguby złych ludzi. Zaiste, zapoznajemy hojność Bożą względem sprawiedliwych, jeżeli nie chcemy uznać, że dobro, które pełnią, jest dziełem łaski. Niemniej uwłaczamy dobroci Pana Boga względem grzeszników, gdy twierdzimy, że odmawia im potrzebnej pomocy do powstania z upadków (45).

 

Następnie skierował Franciszek rozmowę na inny przedmiot, poruszany już w pierwszej konferencji, to jest na znaczenie i działalność Kościoła katolickiego. Bèze powtórzył to, co przedtem, że w tym Kościele, który jest matką wszystkich innych, można dostąpić zbawienia, ale kościół protestancki jest także prawdziwym kościołem. Posiada zaś tę wyższość nad katolickim, że ułatwia wiernym drogę do nieba, bo uczy, że i bez dobrych uczynków można się zbawić.

 

– Nie mogę uwierzyć, mój panie, – powiedział Franciszek – aby człowiek, tak obeznany z Pismem św. i z dziełami Ojców Kościoła, jak pan, mógł z całym przekonaniem twierdzić, że dobre uczynki nie są konieczne do zbawienia. Czyż św. Paweł nie powiedział, że "Bóg odda każdemu, według uczynków jego" (46) i czy sofizmat może nas obronić przed straszliwymi karami, jakimi Bóg grozi tym, którzy dobrze nie czynią?

 

– Ach, panie – odrzekł Bèze z głębokim westchnieniem – może być, że chodzę po manowcach, ale codziennie proszę Boga, aby mi okazał miłosierdzie i skierował na prawdziwą drogę.

 

Z ciężkim westchnieniem, po kilka razy powtarzał te słowa. Święty apostoł widział, że tym razem nic więcej nie da się zrobić. Pożegnał więc pastora, który odprowadził gości aż do drzwi, a ściskając ich serdecznie za ręce, raz jeszcze powtórzył powyższe oświadczenie, ale tak głośno, że mogli je słyszeć znajdujący się w przyległym pokoju (47).

 

Franciszek chciał kuć żelazo, póki gorące. Dlatego ponownie odwiedził pastora, ale już sam jeden. Sądząc zaś, że może obawa utracenia dóbr ziemskich przeszkadza starcowi zdecydować się na krok stanowczy, ofiarował mu, w imieniu Papieża, roczną pensję w kwocie 4000 dukatów (14720 franków na dzisiejszą monetę). Ale Bèze za wiele miał w sobie pychy, zanadto był uwikłany w herezję, aby wyznać publicznie błąd i wrócić do prawdy. Odpowiedział więc na czynione mu propozycje, że wprawdzie uznaje Kościół katolicki za matkę wszystkich kościołów, lecz ma nadzieję i w swojej religii dostąpić zbawienia. Nieszczęsny starzec żył jeszcze kilka lat, trapiony, jak mówią, wątpliwościami i zgryzotami sumienia (48).

 

Za powrotem do Thonon, miał prepozyt wiele sposobności okazania swych cnót. W niedzielę (16 lipca) tłumaczył na ambonie następujący ustęp z Ewangelii: "Jeśli cię kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu drugi" (49). Kiedy wychodził z kościoła, jakiś kalwin zbliżył się do niego i impertynencko zapytał:

 

– Dlaczego mówiłeś, Ekscelencjo, że należy nadstawić lewy policzek temu, kto nas w prawy uderzy? Może lękałeś się, aby jeden nie był czerwieńszy od drugiego? Ciekaw jestem, co byś zrobił, gdybym cię teraz w twarz uderzył? Wątpię, czy wprowadziłbyś w czyn to, czego nauczałeś. Z pewnością można by cię wtedy zaliczyć do rzędu ludzi, którzy inaczej mówią, a inaczej czynią (50).

 

– Mój przyjacielu – odpowiedział Franciszek – wiem dobrze, jak powinien bym w takim razie postąpić, ale nie wiem, co uczyniłbym, bo jestem słaby i pełen nędzy. Całą nadzieję pokładam w miłosierdziu Boga mojego, który wątłą trzcinę może łatwo przemienić w niewzruszony filar. Przypuśćmy, że sprzeniewierzając się łasce Bożej, nie zniósłbym po chrześcijańsku wyrządzonej mi przez ciebie zniewagi; w takim razie ty powinien byś zrobić to, czego uczy Ewangelia, w tym właśnie miejscu, które przytoczyłeś. Upominając bowiem kaznodziejów, którzy nie czynią tego, czego uczą, Pismo św. dodaje, że należy słuchać ich nauk ale nie naśladować uczynków.

 

– A jednak – odparł kalwin – Pan Jezus nie nadstawił drugiego policzka słudze, który Go uderzył.

 

– Jak to! – zawołał Franciszek – to pan nawet i Boskiego Mistrza zalicza do rzędu tych, którzy nauczają, a nie czynią? Niechże nas Bóg zachowa, abyśmy tak myśleć mieli o Zbawcy naszym, tym wzorze wszelkiej doskonałości. Wszystkie Jego czyny są święte; nie mamy prawa ich krytykować, ani pytać, dlaczego tak a nie inaczej w danym wypadku postąpił. Łatwo jednak odgadnąć, czemu Pan Jezus nie nadstawił drugiego policzka: oto zapewne dlatego, że pałając gorliwością o zbawienie tego nędznika, chciał go do skruchy pobudzić, przedstawiając mu całą wielkość popełnionej przez niego zbrodni. Natomiast w dalszym ciągu swej Męki, wzniosłym przykładem potwierdził głoszoną przez siebie naukę, wydając Przenajświętsze swoje Oblicze na policzki i plwociny, a całe ciało na razy i bicze (51).

 

Podobała się kalwinowi ta odpowiedź, bo odszedł zadowolony, ale obecni tam katolicy wcale nie byli kontenci. Chcieli, aby Franciszek surowo zgromił zuchwalca. Nie znali ducha męża Bożego, który nie odstąpiłby od swej zwykłej słodyczy nawet wobec stokroć większych, aniżeli ta, zniewag.

 

Wkrótce potem zaszło inne zdarzenie, które jeszcze lepiej uwydatniło nieustraszone męstwo misjonarza i wykazało władzę jego nad sercami. Dwaj panowie, pokłóciwszy się z sobą, stanęli do pojedynku i gotowi do walki, wyjęli już miecze, aby się krwawo rozprawić, gdy Franciszek, któremu dano znać o wypadku, przybiega:

 

– Panowie! – woła – jak możecie gubić dusze wasze dla marnego honoru! Zaklinam was, jeżeli macie Boga w sercu, zaniechajcie walki!

 

Zapaśnicy zdają się tych słów nie słyszeć; uniesieni gniewem uderzają na siebie zapalczywie, zadając straszliwe ciosy. Franciszek, który nadzwyczaj zręcznie umiał władać bronią, rzuca się pomiędzy nich i wyrywa z ich rąk miecze. Wtedy dopiero okazują się powolnymi jego upomnieniom; rozumne i przekonywujące słowa trafiają wreszcie do ich serc, żal zastępuje miejsce poprzedniej zaciętości, podają sobie ręce i rozchodzą się w najlepszej zgodzie (52).

 

Święty prepozyt niestrudzenie opowiadał Królestwo Boże i nie opuszczał żadnej sposobności, zmierzającej do tego celu. Prowadził wytrwale dusze pobożne po ścieżkach doskonałości, nowonawróconych utwierdzał w wierze, tym zaś, którzy jeszcze byli uwikłani w herezję, starał się wszelkimi sposobami otworzyć oczy na światło prawdy. Aby pozyskać ich zaufanie, okazywał im wyjątkową uprzejmość i oddawał nawet usługi, nie wchodzące w zakres jego kapłańskich obowiązków.

 

Ponieważ studiował prawo i był obeznany z kodeksem cywilnym, nieraz obierano go za rozjemcę w kwestiach spornych; rozstrzygał je zazwyczaj ku obustronnemu zadowoleniu. Posiadał również wiadomości z medycyny; w różnych więc dolegliwościach i chorobach zasięgano jego rady. Na lekkie cierpienia sam wskazywał odpowiednie środki, w poważniejszych radził zwracać się do lekarza i pilnował, aby ściśle stosowano się do jego zaleceń. W ten sposób zyskiwał ogólną miłość i zaufanie. Wiernie wstępując w ślady Apostoła, stawał się wszystkim dla wszystkich, aby wszystkich pozyskać Chrystusowi. Lecz o ile chętnie oddawał się na usługi bliźnich, o tyle sam nie chciał, aby mu służono; nieraz własnymi rękami naprawiał sobie odzież. Razu jednego, gdy oddawał się tej skromnej pracy, przyszedł do niego w pewnej sprawie jeden pan, świeżo do wiary nawrócony; widząc prepozyta kapituły, zajętego szyciem, nie mógł ukryć zdziwienia; trudno mu było zrozumieć, aby człowiek tak zasłużony i na tak wysokim znajdujący się stanowisku, mógł się poniżać do tego stopnia. Święty uśmiechnął się.

 

– Nie widzę w tym nic niewłaściwego, – odrzekł – że naprawiam to, co sam zniszczyłem.

 

Ten rys pokory zbudował owego pana do tego stopnia, że, jak sam później mówił, to właśnie zdarzenie najbardziej umocniło go w wierze (53).

 

Pewna dama w podeszłym wieku przychodziła kilka razy dziennie do Franciszka i w bardzo rozwlekły sposób przedstawiała mu ciągle te same trudności, co naturalnie zabierało mu dużo czasu. Święty zawsze mile ją przyjmował i pozwalał wypowiadać wszystko, co chciała, nie okazując nigdy ani znudzenia, ani zniecierpliwienia. Wreszcie udało mu się szczęśliwie usunąć wszystkie jej wątpliwości; jedna tylko pozostała trudność, mianowicie: celibat księży. Daremnie wyłuszczał przyczyny, które spowodowały Kościół do surowego przestrzegania tego przepisu; na wszystko zawsze niezmiennie odpowiadała:

 

– Niech ksiądz mówi co chce, ja nie rozumiem, jak Kościół rzymski może wkładać tak ciężkie jarzmo na swoje sługi; przecież to prawdziwa tyrania!

 

– Ależ pani – odpowiedział apostoł – gdyby księża mieli rodzinę, jakżeby im starczyło czasu na oddawanie społeczeństwu usług, do których ze swego urzędu są zobowiązani? Ja sam, gdybym był żonaty, obarczony troską o doczesne potrzeby mojej rodziny i zajęty wychowaniem dzieci, czyż mógłbym tak często przyjmować wizyty pani i poświęcać tyle czasu na rozwiązywanie jej trudności?

 

Te słowa wystarczyły zupełnie, aby skłonić ową panią do odstąpienia od swych przekonań; uznała potrzebę celibatu i wyrzekła się błędów heretyckich (54).

 

Apostolskie życie Franciszka z każdym dniem przysparzało wyznawców Kościołowi; łatwo o tym przekonać się można z ksiąg, w których misjonarz wiernie zapisywał nazwiska nowonawróconych (55). Nie przestawał i później zajmować się troskliwie potrzebami neofitów; dowiadywał się o ich położeniu, a jeżeli znajdowali się w niedostatku, odsyłał ich do zamku państwa de Blonay, którzy nie tylko zaopatrywali materialne potrzeby biedaków, ale słowem i przykładem starali się utwierdzić ich w wierze. Ci cnotliwi małżonkowie byli zwykłą ucieczką Świętego, a w zamian za doczesną jałmużnę, jaką obdarzali jego ubogich, odbierali od niego wszelkiego rodzaju duchowne usługi. Często ich odwiedzał, kierował duszami, udzielał Sakramentów św., pobudzał do życia doskonałego (56), a za wzór małżeńskiego pożycia stawiał im mistyczny związek Chrystusa z Kościołem. Nauki Świętego odniosły pożądany skutek; pobożni małżonkowie, pragnąc wiernie wstępować w ślady Jezusa Chrystusa, przyrzekli sobie wzajemnie, że które z nich przeżyje drugie, nie wstąpi już w powtórne związki małżeńskie, lecz poświęci się całkowicie Bogu. To zobowiązanie podpisali po Komunii św., umyślnie na tę intencję przyjętej; nie była to płonna obietnica, bo pan de Blonay po owdowieniu dotrzymał słowa i przyjął święcenia kapłańskie. Później, pod kierunkiem swego świętego przyjaciela, zajaśniał niezwykłymi cnotami. Franciszek nie inaczej go nazywał jak bratem i zatrzymywał się zawsze w jego domu, ilekroć podróże apostolskie sprowadzały go w pobliskie okolice. W czasie swych wizyt w zamku pana de Blonay, Franciszek nie ograniczał gorliwości do samej tylko jego osoby; rozciągał ją na cały dom, przede wszystkim troskliwą opieką otaczał dzieci przyjaciela; lubił budzić w ich serduszkach miłość ku Panu Jezusowi i uczył unikać wszystkiego, co mogłoby zasmucić tego dobrego Pana. Szczególną uwagę Świętego zwracała młodsza córeczka pana de Blonay, Amata. Miła ta dziecina chciwie słuchała jego nauk, z wielką roztropnością odpowiadała na pytania i bardzo lubiła, kiedy Święty uczył ją pobożnych pieśni, a zwłaszcza ułożonych ku uczczeniu Krzyża świętego. Jak tylko Franciszek przybywał do zamku, maleńka Amata z radością biegła na jego spotkanie i przez cały czas na krok odstąpić nie chciała misjonarza. Często, żeby swobodniej patrzeć na Świętego, chowała się w kącie pokoju za firanką, albo za parawanem i stamtąd wpatrywała się w niego z najwyższym uwielbieniem. Miała wówczas wrażenie, jak sama później opowiadała, że to nie człowiek, lecz anioł w ludzkim ciele. Franciszek, przewidując, że dzieweczka zostanie kiedyś świętą i gorliwą zakonnicą, szczególnie ją miłował i otaczał serdeczną opieką.

 

– Tak kocham twoją małą – pisał do pana de Blonay – jak gdyby była moją własną córką, albo siostrą; obydwaj jesteśmy jej ojcami, z tą różnicą, że jeden przygotowuje dla niej posag, a drugi obmyśla jej miejsce w służbie Bożej.

 

Starał się usilnie wzbudzić w dziecku wstręt do grzechu powszedniego, który osłabia w duszy miłość Bożą i przyprawia o utratę łaski. Głównie jednak przedstawiał jej okropność grzechu śmiertelnego, przez który człowiek sprzedaje niejako swoją duszę diabłu i z niepojętą złośliwością przekłada stworzenie nad Stwórcę. Każdy, kto popełnia grzech śmiertelny, żywi zwykle w duszy tajemną chęć, aby najwyższy Sędzia nie dostrzegł jego upadku i nie karał go zań, przeto grzech ten zawiera w sobie eo ipso, jakby półświadome pragnienie, aby Bóg przestał istnieć. Dzieweczka skorzystała z tych zbawiennych nauk i powzięła taki wstręt do grzechu, że, jak nieraz później mawiała, "należy obawiać się go więcej niż zarazy, piorunów, więcej nawet niż samego piekła i trudno zrozumieć, jakim sposobem dusza, stworzona na obraz Boży i wzbogacona Jego darami, może dopuścić się najlżejszej dobrowolnej obrazy względem tej najwyższej Dobroci". Miała ledwie lat dziewięć, kiedy znalazłszy w domu sąsiada heretyckie książki, przyniosła je do świętego apostoła i z wielką żywością prosiła, aby je w ogień wrzucił. Zapytana, czy przez ciekawość ich nie przeczytała:

 

– Co? – zawołała – ja miałabym je czytać? Wolałabym, aby mnie żywcem spalono; nie chcę wiedzieć nic, co sprzeciwia się nauce świętego, apostolskiego, rzymsko-katolickiego Kościoła (57).

 

Wróg wszelkiego dobra, szatan, usiłował wywrzeć na Franciszku zemstę za usiłowania, jakie podejmował w celu obalenia jego królestwa w Chablais. Wiele osób w tej prowincji podpadło opętaniu i znosiło okrutne cierpienia. Wzywano na pomoc Franciszka, który przez egzorcyzmy kościelne, jednych zupełnie od opętania uwolnił, drugim przyniósł ulgę i tak – samą złość piekła zdołał obrócić na chwałę Kościoła. Pastorowie heretyccy, rozjątrzeni wpływem, jaki Franciszek wywierał na lud, starali się oczernić go w oczach pospólstwa, rozsiewając o nim najpotworniejsze wieści. Jedni powtarzali znane już brednie, że prepozyt jest szalbierzem, czarnoksiężnikiem i że nieczystą mocą wyrzuca ducha ciemności; inni przebieglejsi twierdzili, że u wspomnianych osób nie było żadnego opętania, lecz naturalny wynik rozbujałej wyobraźni i osłabienia systemu nerwowego; inni wreszcie zaprzeczali istnieniu szatanów, a zatem i możności wpływu ich na ciała ludzkie. Na poparcie podobnych twierdzeń, rozrzucano w tysiącach egzemplarzy bezbożną książkę jakiegoś podobno lekarza paryskiego, pełną zarzutów i oszczerstw, wymierzonych przeciw używanym przez Kościół egzorcyzmom. Aby zapobiec wpływowi wspomnianej książki, zarówno niebezpiecznej, jak przewrotnej, uważał Franciszek za obowiązek sprostować zawarte w niej błędy i w tym celu napisał traktat o demonomanii, to jest o opętaniu przez diabła.

 

W rozprawie tej (58) wskazuje naprzód, że natura ludzka nie jest obcą anielskiej i dlatego od chwili grzechu pierworodnego szatan, ten upadły anioł, wywiera wpływ na człowieka. Czasem pociąga go do złego i wystawia jego duszę na najsroższą walkę; innym razem, o ile Pan Bóg pozwoli, trapi jego ciało, przenosząc je na rozmaite miejsca, miotając nim na wszystkie strony, lub obalając na ziemię; przemawia przez jego usta, działa przez członki, słowem, jest panem jego ciała, trzyma je w pętach; że tak jest, świadczy o tym Ewangelia, historia Kościoła i dzieła świeckich pisarzy. Następnie tłumaczy autor, że moc szatana względem osoby opętanej jest ograniczona, bo nie może ani zadać gwałtu jej woli, ani też przymusić do grzechu. Samą przyczynę opętania wyjaśnia Święty w następujący sposób. Pan Bóg dopuszcza na człowieka to nieszczęście, albo jako karę za grzechy, albo dla wyćwiczenia w cnocie; szatan zaś wchodzi w człowieka z chęci szkodzenia mu i z nienawiści ku rodzajowi ludzkiemu. Opisuje następnie Święty charakterystyczne cechy opętania, a wreszcie wskazuje lekarstwo, jakie Bóg w Swojej dobroci przygotował na usunięcie tak wielkiego zła i mówi, że Kościół ma władzę uwalniać opętanych, przez odmawianie nad nimi egzorcyzmów. Zwyczaj egzorcyzmowania istniał od najpierwszych wieków chrześcijaństwa. Wtedy już, za najsilniejszy dowód Boskiego posłannictwa Kościoła podawali apologeci chrześcijańscy poganom cudowną moc, jaką Bóg obdarza kapłanów w wypędzaniu czarta z ciał opętanych. Powyższe wywody pogłębia i rozwija Święty przy pomocy Pisma świętego, dzieł Ojców Kościoła, historii świętej i pism świeckich autorów; kończy zaś twierdzeniem, że Bóg nie daje szatanom całkowitej władzy nad opętanymi i ogranicza wrogie ich działanie na dusze, udzielając Kościołowi światła do poznania ich podstępów. Czarci, widząc, że odkryto ich sidła, udają się do świata, jako do swego uniżonego służalca i pobudzają go do gwałtów i potwarzy, którymi jakby dwoma ramionami, zbrojnymi w miecze, atakuje dzieci Boże. Kościół wprawdzie nie posiada oręża na odparcie gwałtu, ale przeciw potwarzom broni się niewinnością swoich spraw, prawdą słów i powagą nieomylnych wyroków (59).

 

–––––––––––

 

 

Ks. Hamon, Żywot świętego Franciszka Salezego Biskupa i Księcia Genewy, Doktora Kościoła. Przekład z nowego jubileuszowego wydania z 1922 r. dokładnie przejrzanego i poprawionego przez Ks. Gonthier kanonika anezyjskiego i Ks. Letourneau proboszcza Stow. Świętego Sulpicjusza. Tom I. Kraków 1934, ss. 169-196.

 

Przypisy:

(1) E. N., t. XI, s. 219, list z dnia 12 grudnia.

 

(2) Karol August, s. 151.

 

(3) O. la Rivière, s. 158.

 

(4) Karol August, s. 153.

 

(5) List 80 (21. XII. 1596), t. XI, s. 225.

 

(6) T. XI, s. 228, list 81 (po włosku).

 

(7) E. N., t. XI, s. 447.

 

(8) Mission des Capucins, ks. II, s. 28.

 

(9) E. N., t. XI, s. 418.

 

(10) Teodor de Bèze, urodzony w Vezelay, prowincji Nivernais w 1519 r., odbywał studia w Orléans i tam, wraz z zamiłowaniem do nauk i literatury, nabrał pociągu do sekciarskich nowinek. Znał doskonale autorów greckich i łacińskich, pisał udatne wiersze, a po otrzymaniu stopnia licencjata przybył do Paryża, gdzie dla swej miłej powierzchowności, dowcipu, żywego usposobienia, pięknych manier i pełnej uroku wymowy bardzo był w towarzystwach poszukiwany. W roku 1548 wydrukował swoje Juvenilia, czyli zbiór poezyj, zawierający wiersze zbyt swobodne i nieobyczajne. Wkrótce potem ożenił się z córką krawca w Paryżu. Wskutek przegranego procesu musiał uciekać do Genewy, gdzie pochlebstwem wkradł się w łaski Kalwina i otwarcie przystał do jego nauki. Po śmierci tegoż stanął na czele sekty i gorąco ją popierał, ożywiając swym zapałem zwolenników jej, rozsianych po Europie. Przekonamy się w dalszym ciągu tego opowiadania, ze przed śmiercią poznał prawdziwość religii katolickiej, lecz wzgląd ludzki powstrzymał go od wyznania publicznie swoich przekonań. Prócz wyżej wspomnianego zbioru wierszy napisał wiele innych dzieł wierszem i prozą, przede wszystkim rozprawę pt. Traité du droit qu'ont les magistrats de punir les héretiques.

 

(11) E. N, t. XI, s. 453.

 

(12) Karol August, s. 155.

 

(13) Meditations de la M. de Chaugy.

 

(14) Zdaje się, że pojechał do Thorens, aby pobłogosławić związek małżeński swojego brata, Galusa z Joanną Martin-Dufresnoy de Loysin. Intercyzę ślubną podpisano 30 stycznia.

 

(15) Karol August, s. 171.

 

(16) Année de la Visitation z 21 lutego. W tym samym czasie, może nawet w tymże dniu, Franciszek napisał do księcia, do Kawalerów Mieczowych i do nuncjusza. Prosił tego ostatniego, aby mu wyjednał do pomocy O. Cherubina, O. Esprit i innych.

 

(17) Karol August, s. 173.

 

(18) Obecnie ulica du Rhône l. 46.

 

(19) Année de la Visitation z 10 kwietnia, – de Cambis, s. 213.

 

(20) La Rivière, s. 181.

 

(21) Karol August, s. 155.

 

(22) De Maupas, s. 113.

 

(23) Karol August, s. 157.

 

(24) Tę samą odpowiedź dali pastorowie kalwińscy Henrykowi IV, co było powodem jego nawrócenia, a pastorowie luterańscy Ludwikowi Rudolfowi, księciu brunszwickiemu, wskutek czego ten książę wraz ze swą córką i pierwszym ministrem wyrzekli się protestantyzmu. Sam Melanchton, na zapytanie swej umierającej matki, która religia jest lepsza, protestancka czy katolicka, odpowiedział: "Protestancka jest najwygodniejsza, ale katolicka najbezpieczniejsza". Haec facilior, illa securior.

 

(25) Dziś przeważnie protestanci uznają, iż dobre uczynki potrzebne są do zbawienia, a tym samym odrzucają naukę Lutra, Kalwina, Bèze'a i wszystkich pierwszych przywódców reformacji. "Obrusza cię – mówił Luter w swej odpowiedzi do Cochleusa – kiedy utrzymuję, że sama wiara wystarcza człowiekowi do usprawiedliwienia. Papiści gorszą się taką nauką, ale ja sobie z tego nic nie robię, bo dla mnie papista i osioł to wszystko jedno. Jedynym dowodem na potwierdzenie głoszonej przeze mnie zasady jest, że ja tak chcę i tak każę; moja wola ma starczyć za wszelkie rozumowania". Protestanci, zawstydzeni podobnie niedorzecznymi odpowiedziami, powrócili co do tego artykułu do nauki Kościoła katolickiego; oby i co do wszystkich innych otworzyli oczy na prawdę!

 

(26) Karol August, s. 158.

 

(27) Ibid., s. 133, – de Cambis, s. 235 i 236.

 

(28) Karol August, s. 160. – Zezn. kanonika Gard, Franciszka Favre, markiza de Lullin itd.

 

(29) Année de la Visitation z 10 kwietnia.

 

(30) List 87-92, t. XI.

 

(31) E. N., t. XI, list 93. Ten list równie jak i następny, pisany jest w języku łacińskim. Podajemy tutaj tylko ich treść.

 

(32) E. N., t. XI, s. 453.

 

(33) Miara genewska, będąca w użyciu w większej części Chablais równała się 79 litrom, miara dziś używana w Thonon zawiera ich tylko 54.

 

(34) Ojciec Esprit, rodem z Beaume w Comtat-Venaissin, odznaczał się surowością życia, piękną wymową i niestrudzoną gorliwością. Przyczynił się w wielkiej mierze do uświetnienia czterdziestogodzinnego nabożeństwa, które odbyło się w Annemasse z ogromnym dla dusz pożytkiem; powiemy o tym później.

 

(35) Karol August, s. 197.

 

(36) E. N., t. XI, list 95, 96 (27 maja).

 

(37) Ta konferencja nie odbyła się wcale. Syndycy miasta Genewy okazywali gotowość przyjęcia jej; pastorowie przeciwnie, zażądali zwłoki, a potem wręcz odmówili, twierdząc, że "ich nauka nie potrzebuje żadnych dysput ani konferencyj". Zobacz: Vie du P. Chérubin, przez Truchet, albo: Saint François de Sales et les ministres de Genève, przez Fleury.

 

(38) Wioseczka Petit-Bornand, należąca do parafii Faucigny położona jest w dzikiej dolinie Borne. To beneficjum w latach urodzaju przynosić mogło około 200 dukatów dochodu.

 

(39) 30-go maja zainstalowano w Brens Ludwika Salezego, współdziedzica tej posiadłości. W ciągu oktawy Bożego Ciała (5-12 czerwca) wygłosił Franciszek kazanie o Przenajświętszym Sakramencie (kazanie 43-45).

 

(40) E. N., t. XI, s. 453.

 

(41) Autorowie rękopiśmiennych żywotów świętego Salezego, jemu przypisują tę poprawkę. Z drugiej strony Taisand w swoim dziele pod tytułem: Vie de célèbres jurisconsultes, éloge de Favre, twierdzi, że autorem poprawki był prezydent Favre. Prawdopodobnie obaj przyjaciele wspólnie jej dokonali, lecz Franciszek, przytaczając powyższe zdanie przyznał całą zasługę prezydentowi, a ten – naszemu Świętemu, stąd ta niezgodność u historyków, która zresztą jest rzeczą małej wagi.

 

(42) De Maupas, s. 121.

 

(43) Charitate perpetua dilexi te, ideo attraxi te, miserans (Jer. XXXI, 3).

 

(44) Jan IV, 10.

 

(45) Karol August, s. 180 i 181.

 

(46) Rzym. II, 6.

 

(47) Karol August, s. 182.

 

(48) Wielu utrzymuje, że Bèze przy końcu życia odwołał swoje błędy. O. Franciszek Feu-Ardent, Franciszkanin, opowiada, jakoby tenże radził pewnemu pastorowi, aby odstąpił reformacji, a wrócił na łono Kościoła katolickiego. Ksiądz Joly w swych uczonych uwagach krytycznych o dykcjonarzu Bayle'a świadczy, że gdy jedna z krewnych Bèze'a radziła się go w rzeczach wiary, pastor usilnie ją zachęcał do przyjęcia katolicyzmu, bez względu na to, co on sam w tej materii uczynił lub napisał. Podobno swej służącej nawet mówił Bèze, że religia katolicka jest najlepszą. (Histoire des missions des PP. Capucins). Mówią nadto, że w czasie jubileuszowych uroczystości w Thonon sławny ten herezjarcha miał sen, który wywarł na jego duszy głębokie wrażenie. Dowodem tego miał być list, znaleziony w papierach św. Franciszka Salezego, ręką Bèze'a napisany. Dodają jeszcze, że wkrótce potem próbował pastor uciec z Genewy. Bądź co bądź prawdą jest, iż nieszczęsny starzec trwał w wyznaniu kalwińskim aż do samej śmierci, która nastąpiła 23 października 1605 r.

 

(49) Mt. V, 39.

 

(50) Mt. XXIII, 3.

 

(51) Duch św. Franciszka Salezego, cz. XIV, r. 19.

 

(52) Karol August, s. 183.

 

(53) Karol August.

 

(54) O. la Rivière, s. 176.

 

(55) Karol August, Tables de Pièces authentiques, n° 130.

 

(56) Vie de la Mère de Blonay, r. I.

 

(57) Vie de la Mère de Blonay, r. XXV, s. 395. Jak później zobaczymy, młoda Amata wstąpiła do Wizytek, została przełożoną pierwszego klasztoru i pracowała nad beatyfikacją apostoła Chablais.

 

(58) Karol August, Table des Pièces authentiques, n° 138. Wedle zdania wielu pisarzy, autorem tego dzieła nie jest św. Franciszek Salezy, lecz kardynał de Bérulle, który je wydał pod tytułem Traité des Energumènes. Dom Mackey twierdzi przeciwnie, że biskup genewski dał kardynałowi swój rękopis o Demonomanii, a ten wydrukował go w swoim Traktacie.

 

(59) Karol August, s. 168, – de Cambis, t. I, s. 245.

 

( PDF ) 


 

© Ultra montes (www.ultramontes.pl)

Cracovia MMVIII, Kraków 2008

Powrót do spisu treści książki ks. M. Hamona  pt.
Św. Franciszek Salezy nawraca heretyków

POWRÓT DO STRONY GŁÓWNEJ: