Dante Alighieri i Boska Komedia

HISTORIA POWSZECHNA

Dante Alighieri i "Boska Komedia"

F. J. Holzwarth

Treść: Żywot Dantego; "Boska Komedia" i inne pisma Dantego.

Na początku XIV wieku powstała "Boska Komedia" Divina Commedia, jeden z najznakomitszych utworów poetyckich, jakie ludzkość wydała. Jak w Homerze odbija się duch grecki, tak Dante w swojej Boskiej Komedii streścił ducha Wieków średnich, ich wiedzę i sztukę, ich poezję i filozofię, religię i politykę.

Dante Alighieri urodził się 1265 we Florencji; rodzina, z której pochodził, należała do starej szlachty, trzymającej stronę gwelfów; pradziadem Dantego był niejaki Cacciaguida, którego syn przybrał nazwisko matki Aldighieri czyli Alighieri i przekazał je jako nazwę rodową swemu potomstwu. Młodość Dantego przypadła na czasy, kiedy Florencja, rządzona przez klasy średnie, cieszyła się wielką potęgą i wolnością, kiedy szlachta ster spraw publicznych partii ludowej ustąpić musiała. Dzieckiem jeszcze będąc, utracił Dante ojca, prawnika z powołania, a pierwszymi jego krokami kierowała matka, kobieta rzadkich przymiotów, donna Bella. Z nauczycieli wielki wpływ na niego wywarł Brunetto Latini, poeta i uczony; studia, odbyte w Bolonii i Padwie, tudzież obcowanie z Cimabue, Giotto, z muzykiem Casellą, z poetą Cavalcantim, w krótkim czasie rozwinęły niepospolite zdolności młodzieńca. Najsilniej wszakże na całe duchowe życie Dantego oddziałała miłość do Beatryczy Portinari zaślubionej 1286 niejakiemu Simone di Bardi. Przywiązanie do Beatryczy datuje się od dziewiątego roku życia poety; wtedy po raz pierwszy ujrzał on przyszłą oblubienicę swego serca w gronie rówieśników, na majowej zabawie. Śmierć Beatryczy 1290 głęboko odbiła się na umyśle Dantego, idealna ku niej miłość stała się gwiazdą przewodnią jego twórczości poetyckiej. Od 1289 Dante występuje na scenę życia publicznego, walczy w szeregach gwelfów przeciwko gibelinom z Arezzo w bitwie pod Campaldino 1289 i przeciwko pizańczykom 1290. Rodzina, celem zatarcia wspomnienia o Beatryczy, skłoniła Dantego do ożenienia się z Gemmą, z dumnego rodu Donatich. Z małżeństwa tego urodziło się 5 synów i jedna córka, lecz pożycie nie było szczęśliwe; Dante rozstał się z żoną. Głównym wszakże owej klęski rodzinnej powodem była pamięć o Beatryczy, niewygasła w sercu poety, i namiętności stronnicze rodziny Donatich, które doszły do tego, że brat Gemmy Corso Donati, stał się zawziętym przeciwnikiem Dantego. Lecz walka stronnictw, trapiąca wówczas Włochy, miała się w jeszcze boleśniejszy sposób odbić na życiu poety; skazany bowiem został 1302 na wygnanie (str. 20) przez panujące wówczas we Florencji stronnictwo Czarnych (gwelfów), nadto zagrożono mu spaleniem, gdyby popadł w ręce florentczyków. Jako wygnaniec z ojczystego kraju, przez niejaki czas jeszcze żywił Dante nadzieję powrotu do Florencji i spokojnego załatwienia krwawych zatargów. Kiedy wszakże zbrojny napad wygnanego stronnictwa na Florencję zupełnie się nie udał, Dante usunął się od spraw publicznych i rozpoczął swoją pielgrzymkę po Włoszech. Przez niejaki czas łudził się myślą, że przedstawieniem słusznej swej sprawy skłoni Florencję do wymiaru sprawiedliwości; następnie zwrócił się ku cesarzowi Henrykowi VII, nakłaniając go do zaprowadzenia porządku i pokoju we Florencji, później zdawało mu się, że sprawy tej podejmie się potężny władca Werony, Can Grande de la Scala. Lecz wszystkie te nadzieje spełzły na niczym. Ostatnie schronienie znalazł Dante u Gwidona Nowello da Pollento w Rawennie i tu zakończył życie 14 września 1321. Zwłoki Dantego spoczywają w kościele minorytów w Rawennie; ojczyste jego miasto kilkakrotnie dopominało się o prochy najszlachetniejszego i najsławniejszego swego syna. Dopiero 1831 wystawiono mu we Florencji nagrobek w kościele Santa Croce, obok pomników Galileusza, Michała Anioła i Machiawelego: nagrobek ten wyobraża z prawej strony Italię, wskazującą na popiersie Dantego, z lewej poezja, pochylona nad sarkofagiem, opłakuje zgon wieszcza.

Dante należy do tych rzadkich mężów, co życie całej epoki niejako wcielić w siebie potrafili. Niepokój, panujący wówczas we Florencji i w całych Włoszech, ciągłe przemiany rządców i form politycznych, ogólne niezadowolenie z istniejącego stanu rzeczy, wszystko to odbiło się na duchu Dantego. Wiek XIII był jutrzenką sztuki włoskiej. Wtedy stanął we Florencji wspaniały gmach signorii (teraz zwany palazzo vecchio), wtedy Andrea da Pisa odlał drzwi baptisterium, a rzeczpospolita architektom wznieść poleciła "najwspanialszą w całym świecie katedrę" (Santa Maria del Fiore, zaczęta 1298 przez Arnolfa); wtedy zbudowaną została okazała świątynia Santa Croce i "oblubienica Michała Anioła", Santa Maria novella. Jednocześnie zakwitło malarstwo pod pędzlem Cimabue, Giotta i Oderisi'ego da Gubbio a florentczyk Casella podniósł muzykę do wysokości innych sztuk pięknych. Dokądkolwiek udał się Dante, wszędzie spotykał zarody nowego życia. W Lombardii widział "ogród Włoch", pracowitymi rękami wodom rzecznym wydarty; po Adriatyku i morzu Tyrreńskim snuły się tysiące okrętów, naładowanych dziwami dalekiego Wschodu; gdzie indziej kwitnęły rękodzielnie. Ten bujny rozkwit życia społecznego nie pozostał bez wpływu na wrażliwą duszę Dantego, lecz tragiczne wypadki, w które owa epoka tak była obfitą, jeszcze silniej oddziałały na jego umysł. Jeśli do tego dodamy bolesne próby, przez jakie sam poeta przechodził, to pojmiemy głęboki smutek, rozlany w jego dziełach, między którymi pierwsze miejsce zajmuje Boska Komedia.

Pierwszy pomysł Boskiej Komedii powstał w duszy poety po śmierci Beatryczy, wykonanie pomysłu nastąpiło po wygnaniu z Florencji. Utraciwszy zmysłową, grzechami skażoną ojczyznę, Dante udaje się w drogę do prawdziwej i wiecznej ojczyzny; Beatrycze, ideał najczystszej cnoty niewieściej, porzuciła ziemię i osierociła Dantego; lecz spodziewa się on ujrzeć ją znowu w niebie; tylko wiedza rzeczy niebieskich, rzeczy boskich może go do niej zaprowadzić, tylko w ciążeniu do sfer nadziemskich może on znaleźć uspokojenie stroskanej duszy. Nie od razu wszakże wstępuje Dante na duchowe wyżyny; przeniewierza się pierwszej miłości, zaślubia Gemmę Donati i oddaje się sprawom publicznym, co go wprowadza w "ponury las" intryg i polityki; wrogie potęgi i zawziętość przeciwników niweczą, burzą jego szczęście. Wtedy zwraca się on ku nauce ludzkiej, do przedsionka mądrości Boskiej. Wirgiliusz, wieszcz panującego nad światem Rzymu, jest dla Dantego przedstawicielem mądrości ludzkiej. Za przewodnictwem Wirgiliusza rozpoczyna Dante swój wielki proces oczyszczenia, prowadzący go ze stosunków ziemskich, ze społeczności potępionych, przez piekło i czyściec do połączenia z Beatryczą i do najwyższej kontemplacji. W alegorycznej wędrówce przez piekło, czyściec i raj, poeta spotyka się ze znakomitymi mężami przeszłości i wypowiada głębokie myśli o świecie i życiu w rozmowach z nimi i z przewodnikiem swoim, w symbolice kar i nagród, w myślach filozoficznych. Tej głównej alegorii, wyobrażającej proces duchowego rozwoju poety, posługują wszystkie inne szczegóły poematu. Jak Beatrycze i Wirgiliusz są alegorycznymi postaciami duchowymi tak również symboliczny i alegoryczny mają charakter inne osoby, wyprowadzane na scenę, topografia piekła i czyśćca, obrazy kar i oczyszczeń, apokaliptyczne wizje królestwa Bożego. Lecz wszystko to jest tak plastycznie uobrazowane, że czytelnik zapomina o alegorycznym charakterze poematu; o tej alegoryczności osób, występujących w Boskiej Komedii, zapomnieli ci, którzy zarzucali poecie stronniczość w przedstawianiu charakterów, ich przewinień lub zasług. Dantemu bowiem nie chodziło tu o osobistości lecz o kierunki i idee, których wyobrazicielami były owe osobistości, i nie poeta lecz odwieczna prawda, moralność, historia, Chrystianizm wydają sąd o nich. Naukową treść Boskiej Komedii Ozanam tymi słowy określa: "Jest to poetyczna summa teologii i filozofii XIII wieku". Wiara jest podstawą i zakończeniem wiedzy Dantego. Całej jego filozofii koroną jest moralność; filozoficzny też systemat Dantego opiera się na trzech pojęciach: na pojęciu złego, walki między złem a dobrem i na tryumfie dobra. W pierwszej części (Piekło) rozwija poeta systemat złego, przy czym scholastyczne teorie dają mu podstawę do alegorycznego upoetyzowania piekła na pasy i obręby; w drugiej części (Czyściec) Dante przeprowadza analizę umysłowej i praktycznej działalności człowieka i dochodzi do wniosku, że zboczenia miłości zawierają jeszcze coś z pierwiastka bożego i mogą być poprawiane przez oczyszczenia, których cały szereg przedstawiony w "Czyśćcu" odpowiada rozmaitym grzechom i winom ludzkim. Trzecia część (Raj) wyobraża teoretyczną i praktyczną doskonałość, odpowiednio do różnego rodzaju cnót. Ideałem dobra jest pozostawanie w wewnętrznej harmonii z ustanowionym przez Boga kościelno-politycznym systematem, w którym się mieszczą wszystkie warunki najwyższego udoskonalenia; gwałt, zadany Kościołowi lub państwu (symbolicznie przedstawiony w osobach Judasza, Brutusa i Kasjusza, z których pierwszy zaprzedał Zbawiciela a dwaj drudzy zdradzili Cezara) jest najgłębszym upadkiem. Tak powstał poemat czarującej piękności i zdumiewających rozmiarów, poemat, o którym sam jego autor mógł słusznie powiedzieć, że "doń swą rękę przykładały społu niebo i ziemia" (1).

HISTORIA POWSZECHNA PRZEZ F. J. HOLZWARTHA. PRZEKŁAD POLSKI, LICZNYMI UZUPEŁNIENIAMI ROZSZERZONY. TOM V. WIEKI ŚREDNIE. CZĘŚĆ TRZECIA. WIEKI XIV i XV i Czasy przejścia od Wieków Średnich do dziejów nowożytnych. Nakładem Przeglądu Katolickiego. Warszawa 1883, ss. 70-74. (Pisownię i słownictwo nieznacznie uwspółcześniono).

Przypisy:

(1) Poemat swój Dante nazwał Komedią, gdyż treść jego w początku (w Piekle) jest surową i straszliwą, na końcu zaś (w Raju) radosną i uszczęśliwiającą; nazwę Boskiej nadali jej potomni. Oprócz Divina Commedia, Dante ułożył włoską parafrazę siedmiu psalmów pokutnych i "Credo". W Vita nuova ("Nowe życie") mieszczą się jego poezje liryczne; dzieło to powstało po śmierci Beatryczy; wtedy, jak wyżej napomknęliśmy, nastąpił nowy zwrot w życiu poety; wówczas zrodziła się w poecie myśl o odzyskaniu zidealizowanego przedmiotu miłości na drodze pracy ducha, usiłującego objąć całość dzieł Bożych; pod wpływem tej myśli napisał Dante swoją Vita nuova. Niejako ogniwem między Vita nuova a Boską Komedią jest Convito (Biesiada), najobszerniejsze z prozaicznych dzieł Dantego treści uczonej i filozoficznej, lecz niedokończone. W języku łacińskim Dante napisał trzy księgi De monarchia, o których mówiliśmy wyżej [(na str. 65)], i De vulgari eloquio (O języku ludowym), gdzie wskazane są przymioty nowego języka włoskiego i jego wyższość nad innymi językami, tudzież podany jest pewien rodzaj poetyki.

POWRÓT DO STRONY GŁÓWNEJ: