HISTORIA POWSZECHNA

Pontyfikat Innocentego III i Czwarty Sobór Lateraneński (*)

F. J. Holzwarth  

Innocenty III – młodość i charakter tego papieża

Między papieżami [w okresie] po Grzegorzu VII najznakomitszą postacią jest Innocenty III. Właściwe imię jego było Lotar; jego ojcem był Trazymund z rodu hrabiów Segni, jego matka pochodziła z domu hrabiów Conti. Lotar urodził się 1160 czy 1161 i w młodych latach przybył na edukację do Rzymu; trzej jego krewni byli tu kardynałami; potem udał się na uniwersytet do Paryża, poczytywany wówczas za najcelniejszą szkołę nauk kościelnych i świeckich. Tam zaprzyjaźnił się z Robertem Courconem, którego później wyniósł na kardynała i legata. Między nauczycielami najbardziej przywiązał się do uczonego i sympatycznego Piotra z Corbeil, któremu przez wdzięczność nadał, zostawszy papieżem, arcybiskupstwo Sens. Lotar był wdzięcznym uczniem, jako papież otoczył on szczególną opieką uniwersytet paryski. O usposobieniu młodocianego Lotara wymownie świadczy ta okoliczność, że feryj użył na pielgrzymkę do grobu męczennika za wolność Kościoła, Tomasza Beketa, a o kierunku jego wyobraźni świadczą przypisywane mu dwa piękne hymny: Veni Sancte i Stabat Mater. Z Paryża przeniósł się do Bolonii, słynnej swoją szkołą prawa, założoną przez Irneriusza a zaopatrzoną w liczne przywileje przez Barbarossę, do której wtedy uczęszczało 10,000 studentów ze wszystkich ziem europejskich. Tam benedyktyn Gracjan wiele lat poświęcił na zebranie praw kościelnych. Bolonia słynęła zarówno z nauki prawa rzymskiego i kościelnego, a mieszkańcy tak byli przywiązani do swojego uniwersytetu, że żądali od profesorów składania przysięgi, iż nigdzie indziej nauczać nie będą. W Bolonii poznał się poważny młodzieniec ze słynnym Piotrem Collivacinus'em, któremu później powierzył zebranie swoich rozporządzeń kościelnych i nadał godność kardynalską. Tu Lotar uzyskał stopień doktora, następnie wrócił do Rzymu, gdzie otrzymał niższe święcenia i został kanonikiem bazyliki watykańskiej. Jakkolwiek miał on dopiero 24 lata wieku, używany był wszakże do ważnych spraw za papieża Lucjusza III; przez Grzegorza VIII wyświęcony na subdiakona, a za papieża Klemensa III wyniesiony był na diakona kardynała w 30 roku życia. Lotar był najmłodszy między kardynałami, lecz otrzymywał najtrudniejsze zlecenia. Wkrótce odznaczył się wielkim uzdolnieniem prawniczym; sympatycznością i mocą charakteru zjednał sobie miłość i szacunek powszechny; wtedy pozostawał on w stosunkach z najznakomitszymi ludźmi owego czasu. Za Celestyna III usunięto Lotara od wpływu na sprawy kościelne; zdaje się, że papież ten, pochodzący z rodziny Orsinich, nieprzyjaznej Conti'm, nie był dla niego przychylnym. Usunąwszy się z widowni życia publicznego, Lotar napisał wówczas księgę O wzgardzie świata czyli o nędzy człowieka.

Papież Celestyn III umarł 1108. Czasy były groźne. Hohensztaufowie doszli do takiej potęgi, że zdawało się, iż sprowadzą oni Głowę Kościoła na stanowisko patriarchy bizantyjskiego. Wrzenie i niepokój ogarnęły Europę, krucjaty wymagały kierownictwa energicznej ręki.

Należycie oceniając położenie rzeczy, kardynałowie obrali papieżem 39-letniego Lotara. Nie pomogły łzy jego, błagania, opieranie się przyjęciu najwyższej w Chrześcijaństwie godności; znano jego umysł, jego surowość obyczajów, jego siłę i wyższość duchową, włożono nań kapę purpurową i nadano mu imię Innocentego III. Z radością lud powitał nowego papieża; 22 lutego 1198 odbyła się jego intronizacja, w przeddzień której wyświęcony on został na kapłana. Na tronie papieskim zasiadł teraz jeden z największych prawodawców w dziejach. "Listy Innocentego III są to arcydzieła w swoim rodzaju, niezrównane pod względem powagi stylu, jasności w przedstawianiu rzeczy, ścisłości w formułowaniu myśli, stanowczości sądu. Żaden papież nie zjednał sobie takiej powagi w kwestiach kanonicznych jak Innocenty III. Liczba wydanych przezeń dekretów, przewyższa cyfrę dekretów, ogłoszonych przez wszystkich dotychczasowych papieży".

Jeden z współczesnych tak pisze o osobistości Innocentego III: "Papież ten posiadał umysł przenikliwy i wielką pamięć, był biegły w teologii i naukach świeckich, był mistrzem słowa, przemawiając czy to do ludu czy do uczonych; dobrze się znał także na śpiewie, wzrost miał średni i piękne oblicze; w szafowaniu groszem trzymał się drogi pośredniej między rozrzutnością i skąpstwem. W rozdawaniu jałmużny był wszakże bardzo hojny a w innych rzeczach oszczędny. Względem krnąbrnych i upornych okazywał się surowym a względem pokornych łagodnym. Był to mąż odważny i stały, wspaniałomyślny i pełen rozwagi głębokiej, był to obrońca wiary, gromiciel herezji, surowy, ilekroć trzeba było obstawać za prawem, wyrozumiały, ilekroć mógł przebaczać, cierpliwy w nieszczęściu, łagodny w pomyślności, usposobienia wrażliwego lecz chętny do wybaczania". Zaraz w pierwszym liście wypowiedział Innocenty III program swoich rządów: "Obowiązkiem naszym jest, pisze tu nowy papież, szczepić religię w Kościele Bożym, bronić jej tam, gdzie jest ona już zaszczepioną; nic nie zdoła nas sprowadzić z drogi sprawiedliwości, gdyż wiemy dobrze o tym, że obowiązkiem naszym jest czuwać nad prawami wszystkich... Jesteśmy postawieni ponad ludami i państwami nie dla naszych zasług lecz jako sługa Boży".

Z całym zapałem młodości oddał się Innocenty III sprawom, które pod zgrzybiałym Celestynem na próżno czekały na rozwiązanie, jego wzrok ogarniał nie tylko Italię i Rzym lecz i cały świat chrześcijański. Najpierw wszakże załatwił się z tym, co najbliżej dotyczyło papiestwa. Zaprowadził porządek we własnym domu; złote isrebrne naczynia zastąpiono szklanymi i drewnianymi, prostota panowała w jego pałacu, paziów szlacheckiego pochodzenia oddalono, zakonnicy posługiwali przy stole papieskim, na który zwykle nie więcej nad trzy jadła podawano; sprzedajność kazał ścigać jako najszkodliwszą zarazę. Aby każdy mógł przedstawić swoją skargę, papież ten odbywał z trzema kardynałami trzy razy w tygodniu posiedzenia publiczne.

W 1215 roku spełniło się dawne życzenie papieża, w Lateranie (1) odbył się sobór powszechny. Nigdy dotąd świat nie widział równie świetnego zgromadzenia, nigdy nie rozstrzygano ważniejszych kwestii. Zebrało się 412 biskupów, 800 opatów, mnóstwo reprezentantów od prałatów nieobecnych i kapituł; przybyli posłowie Fryderyka II, Henryka, cesarza łacińskiego, królów: jerozolimskiego, francuskiego, angielskiego, aragońskiego. Innocenty zainaugurował rozprawy mową pełną myśli głębokich. Głównym celem obrad było odzyskanie Ziemi Świętej, naprawa Kościoła powszechnego i utrzymanie czystości wiary. Najważniejsze uchwały, jakie powzięto na 3 publicznych posiedzeniach, 8, 20 i 30 listopada, dotyczą przede wszystkim panujących wówczas błędnych nauk a mianowicie doktryn katarów, manichejczyków, waldensów i panteistów.

Każdy władca świecki miał się zobowiązać, że wydali nauczycieli błędnych doktryn ze swoich posiadłości; biskupom zalecono pilnie czuwać nad swoimi diecezjami, strzec czystości wiary, ustanawiać odpowiednich mężów do odbywania służby bożej, wydano przepisy odnoszące się do obyczajów duchowieństwa. Zabroniono osobom duchownym udziału w sądach, orzekających karę śmierci; nakazano, aby wierni przynajmniej raz w roku około Wielkiejnocy przystępowali do spowiedzi i komunii św. Ponieważ zabobony i chciwość czepiająsię także przedmiotów świętych, zalecono więc ostrożność co do relikwii; nowoodnalezione relikwie miały być wystawiane ku czci wiernych dopiero po zatwierdzeniu przez Stolicę Apostolską; zakazano powierzać Żydom urzędy publiczne. Pod karą klątwy na przeciąg trzech lat wzbroniono turniejów, gdyż uważano je za główną przeszkodę krucjaty. W czerwcu następnego roku mieli się zebrać krzyżowcy w Brindisi i Messynie, zaopatrzeni w środki do życia na 3 lata, lecz za to wolni od wszelkich podatków i danin i otoczeni opieką Kościoła. Na wielką skalę przygotowywano się teraz do zdobycia Ziemi Świętej. Innocenty sam zamierzał pobłogosławić wojsko krzyżowe przed odpłynięciem. Z własnych oszczędności obiecał dać 30,000 grzywien na krucjatę. Na tenże cel duchowieństwo miało oddawać przez 3 lata 20-tą część swoich dochodów a papież i kardynałowie 10-tą. Spór między Fryderykiem II i Ottonem IV rozstrzygnięto na korzyść Hohensztaufa. Zakazano zakładania nowych zakonów, lecz zrobiono wyjątek dla stowarzyszeń religijnych św. Dominika i św. Franciszka. Propozycja, aby wszystkie diecezje składały daninę Stolicy rzymskiej, nie uzyskała zatwierdzenia papieskiego.

Wtem śmierć zaskoczyła Innocentego III. Celem pogodzenia Pizy i Genui udał się on w podróż na północ i w Perugii w 18-tym roku pontyfikatu swego umarł na febrę 16 Lipca 1216 r.

Był to jeden z największych papieży, jego rządy należą do najświetniejszych epok w dziejach Kościoła. W krótkim czasie Innocenty odzyskał posiadłości kościelne, Neapol i Sycylia znowu były lennościami Stolicy rzymskiej, całe Włochy z Rzymu oczekiwały przeznaczeń swoich. Dawniej cesarze rozstrzygali o wyborze papieży, teraz rozstrzygał papież o tym, kto ma być cesarzem, Filip czy Otton, a kiedy Otton zamienił się z gwelfa na gibellina, Otton czy Fryderyk. Szwecja, Norwegia, Hiszpania poczuły na sobie prąd idei, wychodzących z Rzymu; król francuski, dumny Filip August, pod naciskiem upomnień papieskich musiał się poddać przepisom moralności chrześcijańskiej; Jan, król angielski, drżał przed wysłańcami papieża, i uznał się lennikiem Stolicy Świętej. Król aragoński przybył do Rzymu i złożył koronę swoją u stóp papieża; pośród zawichrzeń w Węgrzech wielkie miały znaczenie słowa papieża, pełne umiarkowania i mądrościpolitycznej. Państwo Bułgarów przeszło na łono Kościoła katolickiego, Kościół wschodni połączył się z zachodnim; na wschodzie i na zachodzie głoszono walkę przeciwko Islamowi. Kiedy Grzegorz VII umierał, Gotowie weszli do Toledo; owocem niestrudzonej działalności Innocentego jest wielkie zwycięstwo Chrześcijan nad Maurami pod Naves de Tolosa, które rozstrzygnęło o przyszłości Hiszpanii. Herezja została pokonaną, dwa nowe zakony, z których jeden wydał największych kaznodziejów i uczonych a drugi zdumiewał i pokonywał świat swoim ubóstwem ewangelicznym i świętością, wkrótce poniosły pamięć o wielkim papieżu do tych nawet krajów, do których przedtem nigdy nie dochodziła nauka zbawienia.
 

HISTORIA POWSZECHNA PRZEZ F. J. HOLZWARTHA. PRZEKŁAD POLSKI LICZNYMI UZUPEŁNIENIAMI ROZSZERZONY. TOM IV. WIEKI ŚREDNIE. CZĘŚĆ DRUGA. PRZEWAGA NIEMIEC W EUROPIE W X WIEKU. CESARZE Z DOMU FRANKOŃSKIEGO I PAPIESTWO. CZASY WOJEN KRZYŻOWYCH. Nakładem Przeglądu Katolickiego. Warszawa 1882, ss. 331-333; 416-418.

(Pisownię nieznacznie uwspółcześniono; tytuł artykułu pochodzi od red. Ultra montes).

Przypisy:
(*) Hurter, Geschichte Innocenz des Dritten und seiner Zeitgenossen, 4 t.; – Abel, König Philipp der Hohenstaufe; – Schirrmacher, Kaiser Friedrich der Zweite; – Huillard-Breholles, Historia diplomatica Friderici Secundi.

(1) "Lateranem" nazywa się pałac w Rzymie podarowany przez Konstantyna Wielkiego papieżowi Sylwestrowi I wraz z kościołem Zbawiciela przy tymże pałacu. W kościele czyli bazylice lateraneńskiej odbyło się pięć soborów powszechnych, stąd zwanych "lateraneńskimi"; w pałacu lateraneńskim rezydowali papieże do XIV w.

© Ultra montes (www.ultramontes.pl)
Kraków 2004